Илди детхIейхъниличи дирхулра

Ца бархIи, ДГПУ-лизиб дарган мез гьаладяхI дашахънилис ва илди мяхIкамдирнилис хасбарибси «журуга стол» бетерхурсири. БегI гьалаб даргала интеллегенцияла вакилти ила цалабяхъибти ва илгъуна балбуц дурабуркIнилис сиптакарли бетаурти ДГПУ-ла ФДФ-ла факультетла дарган мезла преподавательтала коллективлис баркалла багьахъес лайикьли саби, хаслира — Дагъиста мезанала кафедрала заведующая
ХIябибуллаева ПатIимат МяхIяммадовнас. Илдигъунти гьунибаънибачирли сари дарган мез мяхIкамдирнилашалти масъулти белгидарахъес ва илди арзахъес кумекбарес вируси. «Журуга стол»-ла бутIакьянчибани дарган мез чеалкIуси наслулизи хъумхIертахъес ва илди гьаладяхI дашахъес багьандан се барес гIягIнилил, сегъунти шуртIри далдурцутил вегI-вегIла пикруми дуриб.

Марлира, ила цалабикибти лебилра — дарган мез руркъути гIялимти, профессортачибад бехIбихьили, журналистуначи бикайчи ца масъалали бачабархахъилри, сабира нешла мез мяхIкамдирниличил ва илди тIинтIдирниличил бархбасунси. Дила пикрили, нешла мез гьаладяхI дашесра хIедирар, эгер иличил гъайбикIути, илди руркъути камбикIалли. Ил шайчиб чебетаибси хIянчи бирули саби ДГПУ-ла ва ДГУ-ла дарган мез руркъути факультетунала преподавательтани, дусличи-дус ила кабурхути студентунала лугIи камбикIули биалра. Ил ишхIелла заманала асарлиуб кабиркуси, анцIбукь саби, дила пикрили. Нешла мезличи диги-иштяхI имцIадарес, школа таманаибти дурхIнази дарган мез руркъуси факультет чеббикIахъес, белчIудила заведениебала преподавательтани чузибад лябкьусигъуна бирули саби.

Нушала газеталира дарган мез мяхIкамдирнилизи мягIничебси пай кабирхьули саби. Селизиб гьаргбирули илала мягIна? ИшхIели умути литературный мез мяхIкамли ва чихъси даражаличир дихIуси жамигIятла ва политикала «Замана» газетали сари. Районна газетабани дигалра-хIейгалра, макьалабази имцIаливан чули дузахъути лугъатла дугьби духIнакайули сари. Сен-биалра илкьяйдали бетарули саби. Илгъуна анцIбукь саби жузи лукIути автортачилра. ХIейгеси биалра, гьалаблагъунти, литературный мез чебяхIси даражаличир далути писательти ва поэтуни агара гьанна. Калунтира тIулбачиб бейгIести ца, кIел саби. Гьалаб «Замана» газетализиб бузути лебилра хIянчизарти даргала литературный мез ункъли, чебяхIси даражаличир далути ва илди гьар бархIи пайдаладирути машгьурти писательти, поэтуни, тилмажуни сабри. Илдани дузахъули калунти мезлашалти тяхIяр-кьяйда, терминти, дугьби, гIядатуни мяхIкамдарес къайгъилизиб саби ишхIелла газетала жагьилти хIянчизартира.

Лебтанилра балуси саби, нешла мез хIедалниличил, илди хъумартниличил халкьли саби-бегIси культура, миллатла тарих, гIядатунира хъумуртниличила. Илдигъунти мисалти тарихлизирра дахъал сари. Ил багьандан нушала гьалабси бекIлибиубси мурад саби – нуша-дегIти урхIмешуахIенти хасдешуни, нешла мез, миллатла культура ва гIядатуни мяхIкамдарни, илди чеалкIуси наслуличи даахъни. Нешла мез хIедалуси адам къаршивикалли, наб мурталра Чингиз Айтматовла «Буранный полустанок» («И дольше века длится день») романнизибси манкуртличила айту гьанбиркули бирар. Гьарли-марли, нешла, миллатла гIядатуни, культура, шила тарих хIедалуси адам манкуртличил цугхIевцес хIейрар. ГIур чи сая гьатIи

ил?

Нешла мезличи диги имцIадируси гьаликIличила гъайвикIалли, бегI гьалаб литература гьанбушес вирар, нушала пагьмучебти даргала писательти, поэтунани гIелаб батурси литературала давла, илдала произведениеби. Илдазирван жагали дучIути, зайдикIути дарган мез, хIейгеси биалра, гьанна камли къаршидиркули сари. Дарган девличил чекабизурли, дигиличил бузути писательти-поэтунала наслу сабри итхIелла, революциялис гьалабси манзилличибад бехIбихьили, советский ва ишхIелла манзилличи бикайчи.

ИшбархIила гьамадли ахIенти аги-кьяйдализиб дарган мезличил дурабулхъуси республикала жамигIятла-политикала «Замана» газеталира нешла мез мяхIкамдирнилизи ва илди гьаладяхI дашахънилизи халаси пай кабирхьули саби. Нушала газетализир жамигIятла, республикала гIямрулизир кадиркути анцIбукьуни чедиахънила дурарад, ил нешла мез, миллатла культура ва тарих мяхIкамдируси ва гьаладяхI дикуси тяхIярлира бетарули саби. «Замана» газетала бяхIяназир гьаман нешла мез руркъниличил дархдасунти масъулти ахъдурцули дирар ва илди ирзути тяхIуртира гьаладирхьули дирар. Нушачи мурталра бучIантала кагъурти дашути сари, чузирра сегъунти-биалра челукьути суалтас жаваб баргахъес дугьабилзути. Илди нушани хIердарили, илдас чедетаахъибти жавабти хIядурдирути сари.

Интернетла сурсатунала кумекличилра даргала халкьла культурала гIямрулизир кадиркути анцIбукьуначила бурули дирехIе. Даргантала гIямрулизиб кабиркуси цалра бекIлибиубси анцIбукь нушала хIерудила дураб кахIевлан. Дурала улкназиб, Дагъиста дураб, Россиялизиб хIербирути даргантани чус дигуси замана нушала газетализир дурадулхъути макьалабачил, сагати хабуртачил тянишбиэс имканбикIули саби. Илар дирар жагьилтала нешла мезличи пикри битIикIути, иштяхI-диги алкIахъути макьалабира. Илкьяйдали бара гьаларван нушала газетализир матъал нешла мез руркънила шайчирти дурсри кадирхьутири. Илгъуна гIяхIси гIядат гIурра даимбарес пикри леб.

Нушани илкьяйдали газетала кумекличил сагати дугьби алкIахъули дирехIе. Сегъуна-биалра материал шурбалтухIели, гIур чинаралра  даргес хIейрути дугьби шурдатурли, сагати терминти, села-биалра уми алкIули сари.

Дунъяличир 7 азир мез лерти сари. Илдазирадли 40 процент деткайхъутала лугIилизир сари. Россиялизир РАН-на языкознаниела Институтла хIисаблизи касни хIясибли, имцIатигъунти 90 процентла кьадар деткайхъутала лугIилизир сари. Мезличил гъайбикIути хIебиалли сари мезра дубкIути. Мез дебкIниличил, халкьла культурара тарихра дубкIути сари.

Австралияла мезлашалти хIялумцIлаби дурадуркIуси институтла пикри хIясибли, мез дубкIнила лишантазибад ца саби, школализир цархIилти предметунани нешла мезла дурсри гIянддуршни. КIиибилгъуна сабаблизи халбарес вирар дунъяличир кадиркути глобализацияла асарлиур диштIатигъунти миллатунала мезанира дуб-дубли деткайхъес дехIдирхьни. Илди далилти мархIедаресра хIейрар. Или биалра, Дагъистан урхIмешуахIенси республика саби, сунезибра 100-ичибра имцIали миллатунала вакилти хIербирути. Ишар 28 мез дузахъули сари, илдазирадли 14 мез белкIла дегIти сари. Миллатла мезани ишбархIи къиянти-аги-кьяйдаличил дяхIягили диалра, илди сеннира хIедубкIниличи, вавалидирхъниличи ташмишдеш агарли дирхулра…

П.Сулайбанова