У агарти байрумти

Гьанбикахъая 20-ибил даршдусла 50-60-ибти дусмазиб Дагъиста ахъти дубуртазибси биштIаси ши. ХутIла шала итхIели дубуртази баили ахIенри, хьунул адамтани дубсила къянурбазир, чула къакъличир гIинзурбазирад шин дихутири, юртлизиб анкъилаб абикьурси цIали ца хъалицун ванабирусири. Лерри цацадехIти «давлачерти» юртаназир, хъярбукла мегьла устнани дарибти, цIудара мегьла печанира. Анкъилаб абикьурси цIаличил цугбуцибхIели, устнани барибси мегьла печь халаси сархибдеш сабри, сенахIенну анкъилаб цIа абикьурхIели, бяргIибси кьяпIилизирад ахъдиэс ва дура ардашес хIейгули, ГIярбукIла шиличиб дирихьван, хъа бурхалиу гав гIяйдирутири. КьяпIи ванабиубли, гав дура ардашес дехIдихьайчи, хъали гавли бирцIусири, дебали бугIярси аргълизирра, гав дура ардукьяхъес багьандан унза ибхьутири. Или хIебаралри, гавли хIулби рурцIахъули, хъулив уэс вируси ахIенри. Хурег хIядурбарили, анкъилабси цIа биши гIергъи, ванаси кьяпIилизибад ванадешра гьамадли дура арбашусири. Хъярбукан печьлизир турбализирад гав дура ардашутири, хъали дигесли ванабирусири, кьацI дерцIес, чеди шанг чебизурли хурег хIядурбарес гьамадли вирусири. Хъярбукан печьла пайдара халасири, амма печани халкьлис даарицад дирцулира лерти ахIенри, илди асесли, гьарил дубурланна яшавра гьарзаси ахIенри.

Итди дусмазир духъянти гIебшнила дугурби, халкьли цабехIличицабехI шадиб башули, чула гъамтачил диги дуртIули, дуркIутири.

Чула юртаназиб бархIехъла хурегли буки гIергъи, гьачам цала юртлизиб, гIур итиллайзиб цалабиркутири. Хьунул адамтани, чули бируси хIянчи барх кайсусири, се-биалра бемхес, бирбес, бала кадяхъес, балализирад гьимирти дарес, мурул адамтани урцуйзирад кьулсни алъутири, кабцлизибад дабагъ бирусири, махъла мурчIала, яра чIигIяла бушкули дирутири, кьапIни ибутири. Хъали вецIлихъла набтла чиргъмани шалабирусири.

Илар хабурти, детаурти-диубти дурутири, багьираби, буралаби алкIутири, назмурти, далуйти дучIутири, гIякьлула гъай гIерисутири. Илдигъунти гьунибаънибас дарган мезли буркьунза бикIар. Буркьунзаб чугур бяхъили далайбикIутири, лайла бикIули дам бирхъули булхъутири.

Хъа бегIтани анкъи бумжахъусири; картошка, хIяжланкIи, хъара лухьутири, держахъес гьаруш картIутири, гьарушличир дашунти нукьун дирутири, яра цархIил се-биалра барес гьамадси хурег хIядурбирусири. ЦацахIели, цалабикибтани хъа вегIла хIянчи бирусири, мурул адамтани хIяка барес кигьмала гулби хIядурдирутири, хьунул адамтани чIянкIа бершес балала гьимирти дирутири. Илди, дарес къиянти, бузрадли узес гIягIнити хIянчи сари, дубуртазив хIерируси адамлис гулбала хала хIяка чараагарли хIяжатси саби, чIянкIара хъали-цIализиб дебали гIягIнибиркули бирар.

ИтхIели районнизирад кинофильмаби кам-гьамлицун дихутири, клубличи шурбатурси мижитлизир илди  чедиахъухIели, биштIа-халати, лебилра шанти киноличи хIербикIес башутири. Жузи делчIес бахълис бетарули ахIенри, урус мез далути камлири, дарган мезла жузи дахъал лерти ахIенри.

Яни ахирличи гъамдикIухIели, илдигъунти буркьунзабачир дурути лерилра хабурти, масхурти, хIябкубти лебтанилра далули бири. ИлхIели адамтала уркIби байрамличи хьулдирули дирар, яра узи-уршила, тухумтала къушум, цархIилтачил бархбикахъес, авид гьарза-бягIубарес дигахъули бирар.

Илгъуна тяхIяр акIубти бархIехъуназиб буркьунза цалабикибтани, итил юртличибтачи, саберхуртигъунти, кIел-хIябал вакил бурхьули бирар. Илдани, унза абхьили, хъали бицибти адамтачи, биштIаси кьацIла бутIара, зира кадихьибси бергараг, лайбикIули бирар илхIели: «Я зе агарли ахIен, я зукьили ахIен», или ахъли тIамадиру. Бергарагра лайбакIили, бакIибти илабад бубшули бирар. Хъулибти лебилра, илди буцес гIелабадбиркур. ГIелабадбикибтани, бергараг хибти буцалли, гIелабил бархIи, лебтасалра байрам, бергарагла бегIтани бирули бирар. Буцес бажардихIебиалли, хъулибтани лебтасалра хурегра, шадлихъра хIядурдиру. Илгъуна байрамлис нушала шанти «Ккурт гьираакьур» бикIули бирар. Илдигъунти байрумти шантала ургар, гьаларти дусмазир, ЧебяхIси ВатIа дергълис гьалар, иличирра гьаларти замунтазир, гьачам кIинацун ахIи, детурхутири. Буркьунза цалабикибти, илдигъунти масхуртачи хIерли бирутири, урхIла харжличил шадлихъ барес дигути кьацI-зела вакилти, хъулибтани буцили, имцIаливан чули шадлихъ барес чебиркути анцIбукьунира дирутири. КьацI-зела бергарагличил бакIибти, саби-гIяхIъулали буцахъес буути анцIбукьунира дирутири.

ЦацахIели, бергараг унра шилизира арбихусири, лебилра шантани итил шила шантас байрам балкьарахъусири. Илкьяйда, чули пикридарибти байрумти, халкьла ургар дурадуркIутири.

Делгьи кигьми, яра хала хIяйван, чедизурли цIаличи халати шунгри, байрамлис хурегуни хIядурдири, имцIаливан букIунала хинкI. Диъ белхьайчи къаркъа иргьнила, някъла цIакьдешла, гьая битIикIнила абзани дурадуркIи.

Наб гьанбиркур дила дудешла зилантани, ну риштIахIели «Къагъ дерхьала» абзани дурадуркIули. Къагъ дубани кадерсибси урца къегI саби, илала дубличи тIерхьа бяхъили гьаваличи ахъбирахъусири, гIур тIерхьа гьакIбарили «къагъличи» чегахъес ва ил гьалабяхI лайбакIес гIягIнисири. Гьарилла чули хIядурдарибти «къагъани» лертири. ВецIна илкьяйда гьалабяхI лайбакIибхIели, чила «къагъ» гьалабяхI арбукьялра ил чедииркусири. Илгъуна хIязли, биштIатира халатира, рурсбира, жагьилти хьунул адамтира бархли, биркьутири.

Байрам дурабуркIуси юртлизиб хинкI хIядурбиайчи, хьунул адамтани чула хъулир чуду-хинкIи, цархIилти бизити берклуми хIядурдирутири ва илдира хили байрамличи лябкьутири.

Лебилра байрамличибти кьацIли буки гIергъи, пагьмучебти адамтани гIур чинаралра агарти далуйти зайдулхъахъи, лебилра чучи хасти делхъли булхъули бири. Халкьла ургар бизи-ванадеш имцIадирули замана буркIули бири, цали итилла уркIилизи разидеш хьурабарес адамти къайгъилизиб бири.

Нуни кIиибил класс таманбарибхIели, дуцIрумла каникултала замана, вава-кьарли буцибси шиличи гъамси майдайчиб, нуни сипатбарибсигъуна байрам нушала ва Кьункьила шантала ургаб дураберкIили чебаибсири.

Тяп илкьяйдали дурадуркIули дири мукърира, жагьилти хъайчикабирухIели. Рахли цIикурти унра шимазибадти биалри, мукъри гьатIира жагати ва давлачерти детарутири. Мекъличи бакIибти гIяхIли, гьаннаван гьамадли хъули чарбухъес бирути ахIенри, илди лебилра шантала гIяхIли бетарутири, ца-кIел бархIи шилизиб кавлутири.

Илдигъунти байрумтани халкьла ургар ВатIайчи диги адилкьули дирар, вегIла халкьличил рухIла бархбасуни кадилзахъа. Цалис итилли разидеш бихути адамтала ургав халаваъни, гьарил адамла халаси игъбар саби.

Гьаннала замана чеббикIибсили бетаурси «ментальность» бикIуси девли белгибирули саби, ватIайчил вархвасунси адамла рухIла давлачебдеш.

Динна гIялимтани гьанна бурули саби, цалис цали разидеш бихахъес, нушала дурхъаси Идбагли (с.гI.в.) халкьличи хъарбарибсири или.

Сецад гIяхIти адамти сабрира итхIели нушала шанти, нушала дудешунала зиланти, или цацахIели пикрирулхъули рирус. Илдас чула зилантала дяхIлизиб, чула шилизиб, разидеш биахъес дигахъусири.

Гьаннала заманара, илдигъунти къиликъуни шантала ургар чедаэс вирули сай, цацахIели шайтIан адамтала дирутази гъудурбирули, илди чеббулкIахъули биалра.

Илгъуна, гIяхIбаркьла баркьудиван кьабулбарира, ириъ УргIерила шантани дураберкIибси шила байрам. Иларад касибти видеобачи ва суратуначи халаси разидешличил хIеррикIира. СирхIяла гIядатунира, гьалаблагъунти сирхIянтира, гьаннара лебниличи дебали разилира. Илар ургIерантани дарибти делхъра, шантас белчIунси ЧIяка МяхIяммадла далайра сирхIянтала рухIла багьа абаахъес хIейруси давла саби. Ма ша Аллагь.

Илкьяйда ахIерадарили, яхIра, ламусра, гIядатра, мезра жагьилтала ургар калахъни, гьанна бусягIят, нушала халкьла ургаб тIашбизурси бекIлибиубси масъала саби.

ХIушала-автачил разидеш буртIули гIямру деркIабая, лерилра газета бучIантани.

Муъминат Хаттаева