Шалати пикруми ва мурхьти къел…

Дуслизир дахъал бурхӀни лер. Илди-ургаб мягӀничебсилизи халбарес вирар февральла 6-ибил бархIи, сенахӀенну 1924 ибил дусла февральла 6-личив Лавашала районна Хажалмахьила шилизив акӀубси сай МяхӀяммад-Нури ГIусманович ГIусманов.

МяхӀяммад-Нури ГIусманов СССР-ла ва Россияла урибси гӀилмула хӀянчизар сай, суненира востоковедениела, лексикографияла, филологияла, текстологияла ва цархӀилти мякьларти гӀилмурти гьаладяхӀ дашнилизи мягIничебси пай кабихьибси.

Илала бекӀлидиубти сархибдешуначицун хӀеръили аргъес вирар сецад мягӀничебси хӀянчи барилил МяхӀяммад-Нури ГIусмановли сунела гӀилмула гьунчиб. МяхӀячкъалала 2-ибил урга даражала школа шула кьиматуначил таманбарибхIели, ил МГУ-лизи керхурсири. 1950 ибил дуслизиб илини МГУ-ла «Иранна филология» гӀилмула кьяли хӀясибли, филологияла факультет хӀунтӀена дипломличил таманбарибсири. Илис гIергъи СССР-ла АН-на востоковедениела институтлизиб аспирантура таманбариб ва «Фирдоусила «Шах-наме» персияла  литературала тарихлизиб» бикӀуси кандидатла диссертация защититьбариб. ГIяхIцад дусмазив, 1997 ибил дусличи бикайчи гIялим востоковедениела институтлизив узули калун, бекӀливиубси гӀилмула хӀянчизарра ветаур.

МяхIяммад-Нури ГIусмановичли «Стиль персидской поэзии IX—Х вв.» бикӀуси гӀилмула докторла диссертацияра кабизахъурсири. Дусличи-дус гIилмула ахъанайтачи виулри бамсри хIебалуси гIялим. Илкьяйдали профессорла даражаличира айкиб. ХIера, 1984 ибил дуслизив М.-Н.ГIусманович Иорданияла пачала ислам динна пикрила институтла член-корреспондент ветаур.

1997 ибил дуслизив биалли, Дагъиста РАН-на тарихла, археологияла ва этнографияла институтла востоковедениела отделлизив бекӀливиубси гӀилмула хӀянчизарли узули калун. Илди дусмазив ДГУ-ла ислам дин руркъуси институтла иранна ва туркла филологияла кафедрала профессорла къуллукъличив вирусири.

ДекӀарси сархибдешлизи халбарес вирар илини Кьуръан урус мезличи шурбатни. Шурбатурси Кьуръан дурабухъунсири 1995 ибил дуслизиб. М.-Н.ГIусмановли шурбатурси Кьуръан сунес гьалар шурдатуртиван ахIи, гIяхIцадла декIарбулхъули саби, сенахIенну гIялимли Кьуръан шурбалтухIели, иларти дугьби шурдатурлицун хIевъибну, илала мягIналашалси бухIнабуцличира чекайзур. ЦархIилван буралли, шурбатни мягIналашал мурхьси бетаахъес багьандан,  чучи дирхалабихьести декIар-декIарти динна гIялимтала тафсирти (мягIна гьаргбирути баянбарниби) пайдаладариб.

Филологияла гӀилмула доктор, СПБГУ-ла Востокла факультетла гӀярабла филологияла кафедрала профессор А.А.Долининани сунела заманализиб Дагъиста гIялимличила ишкьяйда белкIунсири:  «ГӀяхӀси, дебали мягӀничебси хIянчи барили сай МяхIяммад-Нури ГIусмановичли. Илини шурбатурси Кьуръан чумал изданиебазиб леб. М.-Н.ГIусмановли дахъал тафсирти пайдаладарили сай… Илис сунени шурбатурси Кьуръан ишхIелла гӀярабла мез хӀедалуси бусурман адамлис кумеклис чебетаахъили илала мягIна аргъахъес дигули сай…»

Кьуръа 3-эсил издание 2007-ибил дуслизиб дурабухъунсири.

Дила пикрили, гӀилмулизи илцад  халаси пай кабихьибси ва дахъал сархибдешуни диахъубси гIялимличила сунени бучIахъули калунтани гIяхIил бала. Ил багьандан илини учIахъули калунси студентличил ихтилатбарес кьасбарира.

Ил сабабличил ну ДГУ-ла гӀярабла мезла кафедрализи гьаввакIира. Илаб наб гьарли-марси гӀялим, халалгъуна гIилмула хIянчизар, гIярабла мезла преподаватель МяхӀяммадов Азарцун ГӀяхӀмадовичличил ихтилатбарес имканбакIиб.

– МяхӀяммад-Нури ГIусманович валусирив хӀуни? Сегъунти бархбасуни дирутири хӀушала?

– ГӀяхӀил валусири нуни МяхIяммад-Нури ГIусманович . Ил нушала факультетлизи узес вакӀибхӀели, ну студентли вирусири. Ил замана ну иличи гъамиубра, 2002-ибил дус сабри.

– ГӀилмула дуравад ил хӀела гӀямрула насихӀятчили ветаур или бурес вируду?

– Бархьли буралли, набчила гъай детаалли, мурталра бикIули бирар, М.-Н.ГIусмановла школала гӀялим сай или. Гьайгьайрагу, илини студентунази гIямрулизир багаладиэсти насихIятунира гIердурутири.

– МяхӀяммад-Нури ГIусмановичличил варх хIура гӀилмула ца кьяли гьалабяхӀ башахъуси адамли ветаурхIели, илала бегӀлара халаси сархибдешлизи се халбарес вируда хӀуни?

–  Кьуръан шурбатни. БегӀлара халаси сархибдеш ил саби.

ГӀур илала пикри-бетуц хӀясибли белкӀунси словарь леб, суненира Кьуръа къиянти дугьби иргъахъуси. Ил словарь МяхӀяммад-Нури ГIусмановичли бехӀбихьибсири, амма таманбарес бажардихӀейуб. Ил вебкӀили гIергъи,  нушани  таманбарира ва кабяхъира.

Илала дурарад, МяхIяммад-Нури ГIусмановичли делкIунти дахъал хӀянчурби лер, сарира персияла мезличил дархдасунти.

– А.А.Долинина рикӀуливан, МяхIяммад-Нури ГIусмановичла шурбатнилизиб Кьуръа динна хIекьлизибси жагадеш шурбатес къайгъибирули ахӀен, саби шурбатни дебали мягӀничебсили ва чебетаибсили биалра. ХӀела пикрили, сен илгъуна анцӀбукь бетаурси?

–Долининала ил пикриличила аргъира. Кьуръан шурбалтнила хӀянчилизир нунира бутӀакьяндеш дарибтири МяхIяммад-Нури ГIусмановичличил. Крачковскийли, Кулиевли шурдатурти изданиебачилра тянишвиубра. МяхIяммад-Нури ГIусмановичли шурбатурси гӀергъиси  изданиела жавабкарси редактор ну сайри.

Илала шурбатни академиялашалси, гӀилмулашалси саби, гӀярабла тафсиртачи хъарахъибси. Ил багьандан ил агилизиб нуни вайси селра чебиули ахӀенра. Бахъал нушала гӀилмула хӀянчизартани иш шурбатни бегӀлара гӀяхӀсилизи халбирули саби.

–МяхӀяммад-Нури ГIусманович акIубхIейчирад 100 дус диркули сари. Леру гьатӀи сегъунти-биалра далдуцуни ил анцӀбукьличил дархдасахъи, хIушани хIядурдирути?

– Гьалар мартла бехӀбихьудличир «Османовские чтения» бикӀуси балбуц бетурхуси бири. Гьайгьайрагу, ишдусра илди детурхар.

– Ахирлизиб хьарбаэс дигулра, се бурес вируда хӀуни МяхӀяммад-Нури ГIусмановичличила, адамличила кьяйда. Белики,  лебли биэс илала гIямруличил бархбасунси сегъуна-биалра хабар, ил гьарли-марси адам кьяйдали гьаргируси?

– Дахъал лер илдигъунти хабурти, сенахӀенну ну иличил узусири. Бархьли бурасли, ну илини хӀянчиличи уцира. Ну студентли вирухIели, иличи викибсири, Кьуръан нешла мезаначи шурбатес бузутала цалабик лебри илини акIахъубли, сунезира цархӀилти гӀялимтира кабурхути. ИлхIели ца хӀянчизар камли вашескайиб, ва илала мерличи ну узахъес уцира. 27 дус виублири ну итхӀели, МяхӀяммад-Нури ГIусманович биалли, 70-йчивра имцIали дус виубси адам сайри, амма нуван ахIи, дебали жигарчевли узес вирулри ил гӀилмула хӀянчила чевкад.

Илизиб наб дебали гIяхIбилзуси ва цазаманализиб тамашала хасдеш — миллат хӀясибли декӀардеш хӀебирни. Миллатчидеш илис гъамти ахӀенри, бегӀлара гьалар илис адамла хӀял-тӀабигӀят сарри бекIлидиубти.

– Марлирагу, нушала дахъал миллатунар Дагъистайзиб ил дебали мягӀничебси ва гӀягӀниси хасдеш саби. Баркалла халаси, Азарцун ГӀяхӀмадович, набчил ихтилатбарес замана баргнилис.

– Арали ватаби хӀура, МяхӀяммад.

PS: МяхӀяммад-Нури ГIусмановичличила баянти касес или ДГУ-ла востоковедениела факультетлизи вякьунхӀели, Азарцун ГӀяхӀмадовичличил ихтилат бехӀбихьес гьалаб, нуни ил сегъуна адам сайрил аргъира. Илала у бакьибхӀели, вахтершаличибад бехӀбихьили, лебил факультетла хӀянчизартани ил гапирулри: «Мурталра кумекбарес гьалакси… студентунас салам сунени гьалаб бедлугуси, сунечила сай гапхӀейкӀуси преподаватель сай» или.

Кьуръайзир 114 сура лер, 114 ибил кабинетлизив узулри МяхӀяммад-Нури ГIусмановичра, гӀилмулашалси дунъялизи сунела пай кабирхьули. Гьалжанализи хьуравараб сай.

МяхӀяммад Мирзаханов