Москва багьанданси дергъ

1941 ибил дусла июньна 22-личиб СССР-личи Германияла гъармукаби чебухъунхIели, Гитлерла кьас сабри ноябрьла 7-личив Москвализив виэс.

Дявтала гьалар-гьаларти бузразиб ХIунтIена ГIярмиялис дебали къиянбухъун, ва улкала гIяхIцад мер-муса душмайс дуцес имканбакIиб. Фашистунас гьанбиркулри дахъхIиагарли чедидиркехIе или, сенахIенну нушала улкала баарила кьадар дергъличи хIядурдеш аги.

Москва буцес или «Тайфун» бикIуси балбуц хIядурбарилри. Немецунани пикрибарилри Москвала мякьларти шагьуртазирти, хаслира Брянск ва Вязьмализирти гIяскурти агардарес, Москва танкабала колоннабачил северла ва югла шайчибад алавбуцес ва ахирра шагьарлизи бухIнабухъес.

Москваличи бяхIчиаибси немецунала гIярмияличи къаршили каибти нушала гIяскуртала цIакь гIяхIцадла камлири. ГIяскуртас кумеклис лебилра халкь дурабухъири, илдани хандакьуни икъулри, дебадешуни дирулри. Бахъал адамтани халкьла ополчениелизи чула у лукIахъулри.

Сентябрьла ахирличиб Брянскла фронтла мер-мусаличи гьужум дураберкIили, немецуни октябрьла бехIбихьудлизиб Западный ва Резервный фронтунала мер-мусаличи сабаиб. Западный фронтличи дяхI-дяхIли чехIебухъи, немецунани гIямулти дариб, Вязьма шагьарла мякьлабад танкабала колонна алавбарили, советский гIяскуртас гIела дитIакIес мер кахIелахъун. Илкьяйдали алавдуциб ва декIарадариб Брянскла фронтла гIяскуртира. Иличибли чус МоскваличибяхI гьуни гьаргбариб. Тах шагьарлис дебадешлис гьалар тIашти гIяскурти аги.

Амма Брянскла ва Западла шайчирти фронтунала гIяскурти алавдуцили хьалли,  цIакьли дирхIулри ва ца жумягIличибра имцIали душманти тIашаиб. Ил замана биалли Москвала оборона дебабиахъес, гIяскуртази цIакь бучес багьандан дебали хIяжатлири.

Ца жумягIла бухIнаб Ставкала къайгъиличил Можайскла шайчиб дебадеш цIакьбариб. Западла шайчибси фронт сагати гIяскуртачил чебицIахъиб ва илис бекIдеш дарахъес Г. К. Жуковличи хъарбариб. Сагаси – Калининградла фронт акIахъуб ва илис бекIдеш дарахъес Н. С. Конев катур.

Октябрьла ургайчир Можайск, Волокаламск, Малый Ярославль, Калуга шагьуртала мякьлар цIакьти дявти демжур. Советский бургъантани гьар ганзла мер багьандан хIи картIулри. Амма душман цIакьлири ва октябрьла 14-личиб Калинин шагьар буциб.

Брянскла фронтла гIяскурти хIябал жумягI дургъули, ахирра алавдуцнилизирад дурадухъес бажардидикиб ва Тула шагьарла мякьлар сагали дергълизи кадерхур. Тула шагьарла лебилра мурул адамти някъбазир ярагъличил шагьар батахъес дурабухъун. Илдани Тулала шайчибад Москвализи душмантас гьуни гIекIиб.

Москва шагьарла халкьра бургъес хIядурбиуб. Чумал бархIила духIнар халкьла  12 дивизия акIахъуб. Илдази кабурхулри пенсионерти, педагогуни, гIялимти, тухтурти, гIяртистуни.

Москва шагьарла промышленность арагIебли ярагъ дурайъниличи шурбатур. Дергълизи мурул адамти бархьили, станокунала гIела хьунул адамти ва дурхIни тIашбизур. Лебилра улкализир дурайути ярагъла шел бутIала ца бутIа Москвализир дурайулри.

1941 ибил дусла октябрьла 14-личибад шагьар-алав дебадеш бирес бехIбихьиб. 450 азир адам дуги-хIери цадарили оборонала хIянчилизи ахъиб. Москвала партийный активла собрание бетаур ва иличиб лебилра коммунистуни шагьар багьанданси дявилизи ахъбиахъес жибариб.

Чумал бархIила бухIнаб 40 азир адам дурабухъун ва илди хIябал дивизиялизи цалабяхъиб. Лебилра илди КПСС-ла ва ВЛКСМ-ла членти сабри.

Октябрьла ахирличир Москвализирад цархIилти мер-мусаличи ардухиб гIяхIцад пачалихъла учреждениеби. Компартияла Центральный Комитет Москвализиб калун. Москвализив калун Главнокомандующий И. В. Сталинра.

Ноябрьла 6-личиб бархIехъ Октябрьла революция 24 дус биънилис хасбарибси шадлихъла заседание дураберкIиб. Илгъуна къиянси манзиллизиб Москвализиб шадлихъла заседание дураберкIнила хабарли лебилра улкала халкь уркIичеббиахъуб. ГIергъила бархIи, ноябрьла 7-личиб ХIунтIена площадьличиб гIяскуртала парад бетаур ва илабад бургъанти бархьли дергълизи арбякьун.

Ноябрьла 15-личиб немецунани сагали гьужум бехIбихьиб, Брянскла шайчибад. Душмантала лерри 51 дивизия, илдазирад 13 — танкабала. Ил цIакь советский гIяскурталайчиб гIяхIцадла имцIалири.   Фашистунала кьас сабри танкабачил Москва северла ва югла шайчибад алавбуцес, пехоталичи хъарбарилри Западла шайчибси фронт бутIнадбарили, Москвализи бухIнабухъахъес.

Ставкали душмантала кьасани дагьур ва Западный фронт сагати гIяскуртачил дебабиахъуб.

Хаслира цIакьти дявти демжур Волокаламск, Истра, Солнечногорск, Клин, Яхрома, Димитров шагьуртала мякьлар. Ноябрьла 16-личир Дубосеково бикIуси мерличир немецунала 50 танк МоскваличидяхI гьайдиуб. Генерал Панфиловла гIяскарлизибадти 28 бургъан илдачи къаршили дявилизи каберхур.

Тарихлизир даимлис калун политрук Клочковла гъай: «Халаси саби Россия. Амма гIелабяхI гьуни агара. ГIелаб — Москва саби». 28 бургъаннизибад мицIирли калун шел, амма танкаби шалгIерхIедухъахъун.

Илкьяйдали тарихлизи каберхур Подольскла дявила училищела курсантунала гьунар: 16-17 дусла гIямрула дурхIначи хъарбариб кумек чесабаайчи  хIябал бархIи яхIбарахъес. Курсантуни биалли, вецIну хIябра бархIи бирхIули калун ва душмантала цалра танк Москвализи хIебакIахъиб.

Ахирра, лебилра дурхIни кабушили, ил мерличи сабаибхIели, немецуни дебали тамашабиуб, «ишди хъяшнани дуилрав нуша итцадхIи тIашаибти!» или.

Декабрьла цаибти бурхIназиб Рокоссовскийла ва Говоровла гIяскуртани северла шайчибад Москваличи гъамбиубти душмантас гьуни буциб. Тулала шайчирад Гудерианна танкаби сагали гьужумлизи гьайдиуб. Амма илдас шагьар буцес имканхIебакIиб.

Северла ва югла шайчибад шагьарличи гъамбиэс хIебиубти душмантани лебилра цIакь центрличи бяхIчиаиб ва Москваличи гIяхIцадла гъамбиуб. Немецунала цIакь гьар шайчиб имцIалири, дигалли бургъантала, дигалли ярагъла кьадарла шайчиб.

Советский гIяскуртазир биалли цIакьлири ВатIайчи диги ва душманти гьабяхъес гъира, дявила начальникунала устадеш ва гъабзадеш. Москвализи сабаэс 25 километр калунхIели, душманти тIашаиб. Илди гIур ца ганзла гьала битIакIахъес хIебатур.

Москва берцахъес багьандан бургъули, цIакьти гъабзадеш чедаахъиб генералти Панфиловла, Катуковла ва Доваторла бургъантани. Илдазибад имцIатигъунти  душмайчилси дергълизиб гъабзадешличил алхун.

Декабрьла 5-личир Ставкала ХIукму хIясибли, советский гIяскурти гьужумлизи дурадухъун. Рокоссовскийла ва Лелюшенкола бекIдешлиур дургъути гIяскуртани Москвала мякьларти гIяхIцад шагьурти ва шими азаддатахъур.

Декабрьла 8-личиб Гитлерли сунела гIяскуртази буйрухъбариб обороналичи шурбухъахъес. Илини сунела халкьлизи багьахъур дебали бугIярбиъни сабабли гьужум тIашаибси саби или.  АнцIбукь бугIярдешлизиб ахIенри, амма бугIярси аргълира советский гIяскуртас кумекбариб: бугIярбиайчи чедибикес кьасличил бакIибти душманти яниличи хIядурли ахIенри ва илдазибад миъбяргIили бебкIибтира биуб.

Декабрьла ахирлис советский гIяскуртани немецуни  Москваличибад даршал километрла гьарахъбариб. Душманти сагали чехIебухъахъес багьандан, илдас гьала бархьиб генерал Доваторла дивизия. Чус бедибси дявила хъарбаркь таманбарес илди бажардибикиб, амма  ил дявилизиб лебилрара-сера бургъантира сай генерал Доваторра алхун.

      «История Великой Отечественной войны» бикIуси   

 жузлизибад хIядурбарибси – П.Маллаева