Къиянти 1418 дуги-хIери

1941 ибил дусла июнна 22 ибил бархIи нушала улкализиб ванаси ва аязсири. Шимазибти ва шагьуртазибти адамти чула дурхIначил парканазиб, театртазиб, киноличиб ва цархIилти мераначиб разидешличил гIядатлибиубливан, выходнойла бархIи бамсриахъес къайгъилизибри. Июнна 21-личиб чедирти классунала дурхIнани выпускной шадлихъуни дурадеркIилри… Амма ил бархIи бархIехъла замана сягIят 9 дикибхIели нушала солдатуначи тIягIямагарси хабар бакIиб. Немецунала солдатли нушала улкала дазу ахъиб ва ефрейтор Альфред Лисков Буг хIеркI ахъили, 90 ибил погранотрядла пограничникуначи вакIиб. Ил антифашистли советское командованиелизи балахъулри нушала улкаличи фашистуни чебухъес хIядурбикIниличила. Илини бурулри ил секIайчила сунени чумал сягIят гьалаб багьурра или. Альфредли чебулхъуси манзил бархли багьахъур — июнна 22-ибил бархIи сягIят 4 дикибхIели саби или.

СССР-лизивси Германияла посол Фридрих-Вернер фон дер Шуленбургли СССР-ла дураласи политикала баркьудлумала нарком В.М.Молотовла кабинетлизиб багьахъурсири СССР-ли Германияличи къаршили дявиласи политика бузахъули саби ва Германияличилси дазуличир СССР-ла лерилра гIяскурти дявиличи хIядурли тIашли сари или. Фюрерли илдас къаршидеш дарахъес буйрухъ барили сай викIулри ил.

Илкьяйдали савлилис немецунала гIяскурти нушала дазуличи даилри ва артиллериялира самолетунанира нушала шагьуртачи, шимачи, дявила объектуначи цIа чекьурлири. Мурманск, Рига, Минск, Смоленск, Киев,  Житомир, Севастополь, Брест, Гродно, Лида, Кобрин, Слоним, Барановичи, Шауляй, Вильнюс, Каунас ва цархIилти шагьурти бегI гьалар илкьяйдали дявила балагь-кьадарличи дяхIягибтири. ИмцIаливан дявила частаначи ва аэродромтачи бомбаби лайдикIутири фашистунани. ХIунтIена ГIярмияла Генштаблизи 3 сягIятра 17 минутра дикибхIели Севастополлизибадли немецунала самолетунани шагьарличи бомбаби лайдакIниличила багьахъурсири. ЦIудара урхьула флотла штабла начальник контр-адмирал Иван Елисеевли СССР-ла гьавала дазу дуунти немецунала самолетуначи цIа чекьахъес буйрухъбарибсири.

Савли бехIбихьибси Белостокско-Минский дергъ жумянгIцад бухъянбитIунсири ва нушала бургъанти къирбарибтири, Минск шагьар душмантани буцибсири. Дергъ бехIбихьни советское руководстволис хабарагарсири ва дявтачи нушала гIяскурти хIядуртира ахIенри. Брестьла къалализибси артиллерияличи 5 сягIят дикибхIели фашистунани хабарагарли цIа чекьуртири. Вермахтла бегI гьаларти минутуназир цаибти гьужумтани нушала бургъантас халаси зарал биахъубсири. Душмантани 8 сягIятла бухIнаб Брестьла къала буцес кьасбарилри, амма нушала игитти бургъанти базцадхIи ил балтахъули шанда шуриличи шурбухъунтиван чIумали кабизурли калунтири. Душма самолетунани цIа чекьурхIелицунри нушала багьадурти бегIла гIергъиси гьигьличи бикайчи бургъули кали, игитуниван алхунти. Илдала чIумадешли ва гъабзадешли дергъла цаибти бурхIназивал душман кахиахъубсири.

Июнна 22-личиб хIерейс дергъ бехIбихьниличила В.М.Молотовли радиолизибадли багьахъурхIели сарри нушала улкала гьарил гIямзила кахси дергъ бехIбихьниличила баянти даибти. ИлхIели Молотовли бегI гьалаб ибсири «ЧебяхIси ВатIа дергъ» или. Илини бурибсири итхIели «Нушала улкала халкь бегI гьалаб ахIен дурала улкнала хъямчиби чебухъи, къияндешунази гIелабикибти. Наполеон чевхъунхIелира нушала патриот халкьли ил вячIунсири. Илгъуна бетарар нушала улка буцес хьулухъунси Гитлерличилра. ХIунтIена ГIярмия ва лебилра нушала улкализибти халкь ЧебяхIси ВатIа дергълизи каберхурли, ахIерси улка, илаб хIербирути адамтала адаб-яя, азаддеш багьандан, урехиагарли бургъескабирур…. Нушала баркьуди бархьси саби. Душман вялчIехIе. Чедибдеш нушала бирар!». ГIур И.В.Сталин гъайухъунсири ва улкализибси агиличила халкьлис баянти гьаладихьибтири.

БегI гьалабси бархIи диахъубти сархибдешунани фашистуни уркIичеббиахъубтири ва Советский Союз гьамадли бурцехIе или гьалабяхI башескабиилри. ХIунтIена ГIярмияла гьала итхIели къиянси масъала тIашбатурлири, душман гьалавяхI хIевкьяхъес ва Москваличи фашистуни гъамхIебиахъес ибси. Илдас 1417 бархIи гIурра бургъес лералри…

Июнна 22-личиб сабри илкьяйдали нушала улкала тарихлизиб бегIлара кахси ва дахъал хIи картIибси дергъ бехIбихьибси. Ил дергъли нушала улкала 27 миллион адамла гIямру ардухибтири. Амма нушала дахъал миллатунар улка цIудара душмайчибадли чедибикиб ва дунъяличиб даршудеш калахъун. Илгъуна дахъал хIи картIибси ва кахси дергъ гьанналис инсаниятли багьурси ахIен. Нушала улкала халкьла черяхIти ва игитти баркьулуманира дунъяла адамти кахбиахъубтири.

Советский Союзла Маршал, Советский Союзла авна Игит Георгий Константинович Жуковли гьанбиркахъусири:

«Нура С.К.Тимошенкора июнна 22-личир сягIят 4 ва 30 минут дикибхIели Кремльлизи дакIибтири. Политбюрола лебилра члентира цалабикилри илхIели. Сунела кабинетлизи ну наркомли живарира.

И.В.Сталин цIубкавхъунти дяхIличил столла гIела кайилри. Илала някъбазиб махорка кахIекьурси трубка лебри. Нушани улкализибси агиличила багьахъурра. И.В.Сталинни сав-васъалаличил буриб: «Ил немецунала генералтала гьир-кусла баркьуди ахIенара?: «Немецунани Украинализирти, Белоруссиялизирти ва Прибалтикализирти нушала шагьуртачи бомбаби челкьули сари. Сегъуна гьир-кус…» — жаваб чарбатур С.К.Тимошенкони…. Камси замана дикили гIергъи кабинетлизи В.М.Молотов къалабали ацIиб: «Германияла правительстволи нушаб дергъ багьахъурли саби», — викIи ил. И.В.Сталин гъай хIеили, уталичи кайиб ва мурхьли пикриухъун.

ИлхIели бухъянси, декIси лехIдеш чебихьун».

Бахъалгъунти ХIунтIена ГIярмияла бургъантас ва командиртас 1941 ибил дусла июнна 22 бегIлара бухъянбитIунси бархIили бетаур. Хабарагарли казармабазибти ва авлахъличирти лагерьтазибти илди тамашабиахъуб мякьлар даргудути бомбабани ва снарядунани.

Фашистунала гIярмиялисра хабар аги нушала ахIерси ВатIанна патриотунани цIакьти къаршидеш дирниличила, чучи кахси бяхъ чейгахъниличила ва цIахдешличил илдала убяхIси кьам къирбирниличила.

СССР-личи къаршили Гитлерла Германияличил дарх Румыния, Италия, Словакия, Финляндия, Венгрия, Норвегия дурадухъунтири. Советский адамти илди багьти хурачи шурбухъунти халахартазибадли уруххIебиуб, уржили цабиубли, бебкIализибадлира уруххIебиубли, дурхъаси ванза батахъес дурабухъун.

Дергълизир итхIели бутIакьяндеш дарибтири 60 улкали. Европализирцун ахIенри дявила анцIбукьуни кадикибти, Азиялизир, Африкализир ва урхьналара океанталара мер-мусаличир дургъби детурхулри.

1418 бархIи-дуги бухъянбитIунси лебгIеб декIси ва дахъал хIи картIибси дергъ, ашкарливан, 1945 ибил дусла майла 9-личиб, фашистуни тамай бячIи, таманбиубсири. ССР-лизиб 26,6 миллион адам алхунтири ил кахси дергъла замана. Илдазибадли 8,7 адам дявила авлахъличиб алхунтири. 7,42 миллион инсан чуни дуцибти мер-мусаличиб нацистунани уркIецIиагардешличил къирбарибтири. 4,1 миллион адам фашистунала кьяркьти аги-кьяйдализиб бебкIибтири.

5,27 миллион адам Германиялизи гечбарили, декIти хIянчилизи ахъахъили гIязабберкIибтири. Илдазибадли ВатIайзи чарбухъунти 2,65 миллион адамцун сабри. 450 азир адам цархIилти мераначи гечбарибтири, 2,16 миллион инсан ясирбуцибхIели алхунтири.

СССР-ла халкьлизибадли 40 процентла кьадарлизиб адамти дунъяла КIиибти дургъбазиб агарбарили саби. Миллионцад совеиский бургъантани Европала улкни азаддалтахъухIели чула жан кьурбандарибтири. Фашистунани 1,7 азир шагьар ва 70 азир ши заядарибтири.

Июнничиб дергъ бехIбихьниличила нушала улкала халкьли бекIлил хъумуртуси ахIенри. Амма 1992 ибил дуслизибри Россияла Федерацияла Верховный Советла хIукму хIясибли июнна 22-личиб ВатIан балтахъантала гьанбиркахънила бархIи кьяйда ва 1996 ибил дуслизиб пашмандешла ва гьанбиркахънила БархIи саблин кабизахъурси.

ИлхIейчирадли нушала улкализир гьанбиркахънила далдуцуни, патриот акцияби дурадуркIути сари, ахъдурцули дирар пачалихъла байрахъуни, Белгили ахIенси солдатла ХIябличи, Москвализибси ва Россияла цархIилти шагьуртазирти даимси цIала гьала вавнала халуби кадирхьути сари.

Улкала лерилра регионтазиб ил бархIи Москвала замана хIясибли 12 сягIятра 15 минутра дикибхIели дергълизиб алхунтала лебталалра хIурматбирули, минутла манзиллис лехIкайхъути саби нушала улкала лебилра жамигIят. Ил замана, 1941 ибил дусла июнна 22-личиб сабри Советский Союзличи Германия чебухъниличила радиоэфирлизиб багьахъурси.

2009 ибил дусличибадли гьар дуслизиб ил бархIи лерилра миллатунала цахIнабси «Гьанбиркахънила шям» ибси акция дурабуркIуси саби. Илкьяйдали лебилра Россиялизир дугила паргъатси манзиллизир ЧебяхIси ВатIа дергълизиб алхунти лебилра адамти гьанбиркахъули, шямани улкахъути сари.

Июнна 21-22 ибти бурхIнала дугилизиб Москва шагьарлизир Крымская набережнаялизиб «Гьанбиркахънила тугъ» ибси ва Александровский анхълизибси «Даимси цIа» ибси цIала мякьлаб «Гьанбиркахънила манзил» ибси кIел мемориалла акцияби дурадуркIути сари. Илар дяв бухъянбитIунти 1418 бархIиличил цугли, илдицад шямани улкахъути сари. Дергълизиб алхунти чула гъамти гьанбиркахъули, илди шямани дигусили алкахъес вируси сай. Шямани улкути сари июнна 23 ибил бархIила дай дугила манзил сабаайчи.

Москва шагьарла дайлизибси Александровский анхълизибси Даимси цIала мякьлаб ил бархIи «Гьанбиркахънила манзил. Даимси цIа» ибси акцияра дурабуркIуси саби. ИлхIели жагьилтала декIар-декIарти организацибала вакилтани ветерантачил дарх Белгили ахIенси солдатда ХIябличи вавнала халуби кадирхьути сари. Вавни кадирхьес бехIбирхьур савли дяв бехIбихьниличила балахъуси Левитанна тIама зайбухъи гIергъи. Зайдулхъан илхIели дявила манзилла далуйти, шагьуртала кьакьурбазирти халати экрантазир дявтачила тарихла хроника чебаэс вирар.

Ил бархIи ца гьатIи «Гьанбиркахънила гIянжила кьялши» ибси мягIничебси балбуц дурабуркIуси саби нушала улкализиб. Ил дявила-патриот акция хасбарибси саби Москвализибси Ярагъладарибти цIакьанала БекIлибиубсигъуна киласала тарихла-мемориалла комплекслизи узидешла хIябразирад ва алхунти бургъанти хIяблабарибти цархIилти мераначирадли гIянжи дихнилис.

Улкалис къияндикибхIели Дагъиста адамтира ца шайчиб кахIелун. Дубуртар Улкализир 44 ва 58 ибти гIярмияби акIахъубтири. Ила азирти дагъистанланти каберхуртири. АкIахъубтири 91 ибил стрелковая дивизия, МяхIячкъалала НКВД-ла стрелковая дивизия, 980 Дагъиста хьунул адамтазибадли цалабикибси 714 ибил зенитно-артиллериийский полк, Буйнакъское пехотное училище, Дагъиста отдельный кавалерийский эскадрон, Къизлярла кавалерийский эскадрон, «Комсомолец Дагестана» бикIуси бронепоездла экипаж. Республикализир халкьла ополчениела отрядуни акIахъубтири, чузира 1941 ибил дусла октябрьла бехIбихьудлис 12 азир адам каберхурти. Душма десантникуначи, разведчикуначи ва шпионтачи къаршили дяви дураберкIахъес багьандан 1941 ибил дуслизиб 39 истребительный отряд акIахъубтири, чузира 2 азирличибра имцIали адам кабурхути. Ил лугIилизи кабурхули ахIен Къизлярлизибадли ва Тарумовкалара Ногъайлара районтазибадли Къизляр шагьарлизибадли дявлизи жибарибти 16 азир адам.

Гъабзадешличил бургъутири дагъистанланти дявила авлахъличиб ва дахъал наградабачи лайикьбикибтири. Илдазибадли 73 адамлис Советский Союзла Игитла у бедибси саби. 7 адам Асилдешла лерилра ордентала кавалерти бетаурти саби.

АкIахъубтири илкьяйдали Даъиста отдельный кавалерийский эскадрон, Къизлярла кавалерийский эскадрон, «Комсомолец Дагестана» ибси бронепоездла экипаж.

Дергълизи букьес или 23308 адамли гIярза делкIунтири. Илдазибадли 12 553 адам бархьибтири дергълизи. 55 дусличибра имцIали биубти 24 азир мурул адам халкьла ополчениела отрядунази каберхурли, дергълизи арбякьунтири. 1942 ибил дуслизиб Къара Къараевли бекIдеш дируси кавалерияла эскадрон дергълизи арбякьунсири. Ил Берлиннизи баайчи игитсун бургъули калунси саби. Бахъалгъунти дубурланти хъалибаргунадли дергълизи арбашутири. Урхъучимахьилизивадси А.ГIябдулхIямидовли 12 урши ва дурхIнала дурхIни дергълизи бархьибтири. Ахтила шилизивадси Т.ТIагьировли 7 урши дергълизи бархьиб. И.ХIяжиевла хъалибарглизибадли 4 мурул адам бургъутири итхIели. Илдазивадлири хабарла подводник МяхIяммад ХIяжиевра. Лебилра дагъистайзибадли дергълизи 180 азир адам арбякьунтири, илдазибадли 90 азир дявила майдайчиб даимлис калунти саби.

Кулила районна Цовкрала шилизивадси Амет-Хан Султан дургъбала замана 602-йна гьаваличи арцурсири ва 150 гьавала дергълизир бутIакьяндеш дарибтири. Суненицун душма 30 самолет кадикахъиб, цархIилтачил дарх — 19. бегIла гIергъиси самолет илин Берлин шагьарла чедиб кабикахъибсири.

Гъунибла районна Мегебла шилизивадси МяхIяммад ХIяжиевличила наслубани даимличс хъумхIерту. Илини бегI гьалаб дунъяличиб подводная лодкала кумекличил конвойли балтахъуси транспорт ва конвой агардарибтири. Илини устадешличил дурадеркIибти баркьудлумала кумекличил душма 27 корабль кягIяхъибти сари. Буйнакъсклизивадси морская авиацияла летчик Юсуп Акаевлира дущма 70 техника кагIяхъибти сари. Илдала лугIилизир 1 эсминец, 16 транпорт, 8 торпедала катер ва авал самолет. Дявила юлдашуни илис «хабардерхурси адам», «урехиагарси уркIи» бикIутири.

Александр Матросовла игитси баркьуди тикрарбарибсири Терекли-Мектеблизивадси ногъайлан Халмурза Кумуковли. ГIяхIцад замана арбякьи гIергъи нушала улкали рейхстагла чеди хIунтIена байрахъ катIунси батальонна командир ГIябдул-хIяким ИсмягIиловла игитси баркьудилис лайикьси кьимат бедибсири. Илис Россияла Игитла у бедиб. Дагъистанлантани дявила майдайчир чедаахъибти гъабзадешла ва игитдешла баркьудлуми дахъалри ва илдачи чеалкIуси наслули пахрубирулира саби.

Дергъла дусмазиб тыллизибти дагъистанлантира дуги-хIери хIеили, бузутири ва улкала оборонала фондлизи 1 миллирад къуруш арцла дархьибтири. Дубурлантани цаладяхъибти арцлис 3 бронепоезд, Шамилла уличилси танкабала колонна, У.Буйнакъскийла, В.Эмировла, М.Дахадаевла, Г.СягIидовла, Д.Батыревла уличилси авиаэскадрилья далкьаахъуртири.

Дергъ бехъIбихьили гIергъи кIел дусла духIнар дубурлантани нушала бургъантас 150 вагон ванати палтарла дархьибтири. Дубурлан хьунул адамтани бургъантас илдала дурарадли миллиондехI балала носкибира някъликунира демхуртири.

Колхозникунани ва цархIилти хIянчизартани фронтлис 140 вагон продовольствиела продуктунала ва цархIилти савгъатунала, адамтани хIядурдарибти 80 азир посылка дархьибтири.

Аккупантуназирадли азаддатахъурти районас дагъистанлантани кумекла фонд акIахъубсири. Илкьяйдали 1500 хала хIяйван, 28 азир мазала масра гIежнира, 2100 урчи, даршани тоннаби ризкьила ва цархIилти продуктунала дархьибтири.

ЧIянкIли игит-шагьар Севастополлис дубурлантани миллион къуруш арцла, 12 вагон продовольствиела ва юртани делшес хIяжатдиркутала цаладяхъили дархьиб.

Къияндешуначи хIерхIеили, дубурлантани Чедибдеш сархнилизи илкьяйдали халаси пай кабихьибси саби.

Гьачамалра ва чинабалра тикрармабиаб июнна 22 ибси бархIилизиб кабикибсигъуна анцIбукь иш дунъяличиб. ИшхIелла манзиллизир Украинализир кадиркути анцIбукьунира жяв-жявли тамандиаб, хIулкIули чедибдешличил нушала бургъанира чула хъалибаргуначи чарбухъаб.

ПатIимат Кьурбанова