Паспорт хIясибли, ГIусман Ражабов, дявила документуни хIясибли – Ражабов ГIусбан, халкь-ургав биалли – Кьумкьила ХIусбан, сайра Дахадаевла районна дубуртази дигIянабикибси Гъуладтила шилизив 1919 ибил дуслизив акIубси, сунела зиланти кьяйдали, ВатIа жи хIясибли, ЧебяхIси ВатIа дергълизи арякьун. Ил дергъ Германияла фашистунани 1941 ибил дусла июньна 22-личиб бехIбихьибсири!
ГIусмай сунела дявиласи гьуни 1942 ибил дуслизиб бехIбихьибсири Западла фронтла 892 ибил стрелковый полкла 298 ибил дивизияла 50 ибил гIярмиялизиб, сунесра генерал Болдинни гьуни чебиахъуси. 50 ибил гIярмияла гьала Варшавала хан гьуни къяббердахъес ибси масъала тIашбатурсири – ил МосквализидяхI аркьути гIяскурти ярагъличил гIердурцуси бекIлибиубси гьуни сабри.
Дявила ил бутIа Совет хIукуматла гIярмияла фашистунала Германияличи дяхIчиаибти далдуцуни гьархIедилзниличил балуси саби, сабира 1942 ибил дусла мартличирад 1943 ибил дусла мартличи бикайчи бухъянбитIунси. Ил багьандан саби иличила тарихла ЧебяхIси ВатIа дергълис хасдарибти белкIаназиб камли гьанбуршуси.
Ца базла бухIнаб – 1942 ибил дусла апрель-мартличиб — ил мерличиб кабикибси гьужумлизиб нушала бургъантала 50-чирад 70-чи бикайчи процент алхунтири! Кабушибти, бяхъибти ва беткахъибти бургъантала кьадар 100-личибад 400 азирличи абикиб!
Дергъла ил участокличир дебали кахти анцIбукьунас бикьридеш дирули сари гIергъити далилтани. Цалис гIергъи ца дивизияби цIали игулри, амма Болдиннис 269,8 (Фомино-1) ахъдеш буцес ва халаси кьадриласи цагьатIи гьужумлис калунтигъунти цIакьани учидяхъес имканбакIилри — 279,6 (Фомино-2) ахъдешлис, Зайцева гора бикIуси шилизибси. Амма немецуни лерилра цIакьани дучили бургъулри.
Советунала чумал дивизия Варшавала хан гьуникад цахIнарли илдачи чедухъунхIели, илдани Милятинское водохранилищела гьалабиз баргаибсири. Иларадти миъдяргIибти шин, бахъал хIунтIена гIярмицуни алхун, илабси Шанино бикIуси шарализи кадухъунтири, чумал базлис ил мер адам вет-садухъес хIейрусили бетаахъурли. 50 ибил гIярмиялизибад калунтани Фомино-1 гIяхIцадла заманалис батахъур, амма, ярагъ адерхурхIели, немецунани илдира алхахъун.
ГIусман Ражабов илав верцибсири!
Гитлерли сунени Москва буцес хIейрниличила аргъибхIели, сунела гIяскурти Сталинградличи дяхIчиаибтири.
1942 ибил дусла июньна ахирличив 892 ибил полк, сунезивра ГIусман ургъуси, Сталинград батахъес бархьибсири.
Сталинград балтахъути гьужумтала цализив нушала игит вяхъибсири. Арбякьунси заманала бухъяндешли бухъутIбиахъубси 2497 ибил номерличилси госпитальла выпискала кагъарлизи белкIи саби: «Осколчатий огнестрельный перелом большого вертела тазобедренного сустава левого бедра. В области грудной клетки справа обширный руб размером 10х4 см.» (белкI документлизиб лебси тяхIярли батурси саби).
ГIусман госпитальтазив калунси сай 1943 ибил дусла январьла 17-личи бикайчи — Казаньнизив, кIинайс Кемеровла областьла Ленинск-Кузнецк-лизив.
1941-1945-ибти дусмала ЧебяхIси ВатIа дергълизиб ахъибси гьунилис ГIусман Ражабов «ЧебяхIси ВатIа дявила II-ибил даражала орден», «ЧебяхIси ВатIа 1941-1945-ибти дусмала дергълизиб чедибдеш сархнилис», Жуковла уличилси медальличил ва юбилейтала дахъал лишантачил, ва илкьяйда «Бузерила ветеран» медальличилра шабагъатлаварибси сай.
КIинайс ил сунела шилизи чарухъун, хъайчикайиб ва даршуси бузерилизи ахъиб. Кьисматли ГIусмайс цагьатIи къияндеш кьадарбиахъуб – виштIаси виркьухIели, илала хьунул ребкIиб, батурли гIелаб авал биштIати дурхIяра.
«Чапаево» колхозла маза адилкьуси бригадала заведующий сайливан, ГIусмайс маза гечдарибси мерличив байхъала дусцадхIи хIерирес гIягIнисири – Дагъиста Бакрессла мер-мусаличив. Итди хIериэс къиянти дусмазиб авал дурхIя хъулиб сабицун яра тухумличиб бахъхIи хIебалтес багьандан, ил гIурра хъайчикайибсири.
ГIусма хьунул ПайтIма ШяхIбанова дявила дусмала къияндешуни чекасибси хьунул адам сарри. Сунела назикти хъуцIрумачил бузерила фронтла къияндешуни чекасибси, чулира Моздокла мякьлаб янила бугIярти бурхIназирра хандакьуни дуркъили, луцри лушули, бузули, Гитлерла нясанас Кавказла ва Бакула набтла буругъуначи гъамбиахъес имкан кахIелахъес багьандан. ГIусмара ПайтIмалара авал гьатIи дурхIя акIуб. Илдани гехIелра дурхIя кьяшмачи тIашбатур, илдас бяркъ ва багьуди дедиб.
ГIямрула къияндешуни чекасибти бахъал цархIилти дагъистанланти кьяйдали, ГIусманра дахъал гъай хIейгахъуси вири, амма илала хасиятличила нушани балулра. Яргаличилси гьужумлис гIергъи Сталинградла дявилизиб санитартани алхунти, бяхъибти солдатуни ва офицерти гечбарес хIядурбирулри. Ванзаличи кабихьибти-ургав ГIусманра леври. Ил алхунтачил варх велгIи сай. СенкIун илала гьунар аги сай мицIирли виъниличила сегъуналра лишанбарес, амма илини иргъулри алхунтачил варх сай хIяриихьес асубирни.
Алхунтачил варх ГIусманра уркурличи кайхьибхIели, сай ГIусмай буриливан, миллат хIясибли «эрмени» медбратли ил ванали виъни пикрибариб ва сунела очкиби суркдарили вяшатIала агарси ГIусма къянкъубала гьала гьадуциб. Шишаличир шинкIадеш дакIудиубхIели, медбратли багьур ГIусман мицIирли виъниличила. ХIера, илгъуна сабри илала яргаличилси берцуди!
Ленинск-Кузнецкла госпитальлизиб урдур-кIикьяйла лигаличил бархбирхъуси биркIайзир шаха дахъдикIухIели, тухтурли ГIусмайзи кьяш баталли гIямрулис урехи лебхуну, ил чеббяхъес гIягIнили саби или буриб. ИлхIели ГIусмай дубурланнагъуна жаваб чарбатур: «Дубуртазиб урца кьяшмачил мурул адамти хIербиэс хIебирар, эгер наб вебкIес кьадарбиалли, кьяшмачил хIяриихьили дигахъира, верцахъасли, Аллагьлизи баркалла викIус».
ГIусман сайра верцили, шантасра кумекикIес вехIихьиб – чила някъ бячил, чила – кьяш, ва цархIилти излуми сагъдирахъули. МицIираг зягIипбикибхIелира, шанти иличи дугьабилзутири. Илини лебтасалра кумекбири.
Ца анцIбукьличила бурес дигулра, суненира ГIусма халкьла медицинала шайчирти пагьмурти гIячихъли чедиахъуси. 7-8 дусла дурхIни «Белорус МТЗ» тракторла хIулала декIси дискличил хIязтабиркьулри. Дискла декIдеш 70 килограммличибра имцIалири. Ил диск кабиркухIели, дурхIназивад ца — ХIямид— кьяш убасес бажардихIейкиб ва кьяшла лига бячахъун.
Илала бегIти урухбиуб ва урши Уркарахълизибси районна больницализи ваахъиб. КIел бархIила духIнар тухтуртани далдуцибти тяхIуртала асар хIебиуб ва дяхъи шахали бирцIес бехIбихьиб ва илдани кьукьаличи баайчи кьяш чеббяхъес хIяжатли биъниличила буриб.
ХIямидла дудеш Мантула Кьурбай тухтуртази: «Гьала-гьала ГIусмайчи аркехIе ва илини се бирул хIердикIехIе», — викIули сай. Ил дурхIя ГIусмайчи кавкили сай. Илини, кьяцала диъла кумекличил дяхъи сагъбиахъуб ва шуэсил-урегэсил бархIи гIяхIдеш биуб.
ХIямид ишбархIи 57 дус виубли сай, ил лацла устали узули сай ва шел гъуладтайгъуна хIянчи бирули сай. Чидил кьяш чеббяхъес хIяжатсирил, илабси хIяналицун саби гьанбиркахъуси.
ГIусман 1998 ибил дуслизив 79 дусла гIямруличив вебкIиб ва сунела Гъуладтила шилизив хIяриихьиб.
ХIера, илгъунари гIямрула гьуни ва кьисмат Кьумкьила ГIусма — Гъуладтивадси дарганна, дагъистанлан патриотла ва нушала ВатIайс марси багьадурла.
Сулайбан Ражабов