ГIилмула ахъанайтала гьунчир

Арбякьунси базлизиб Турцияла Анкара бикIуси шагьарлизибси университетлизиб турканала ва Северный Кавказла мезанала халкьани-ургабси симпозиум бетерхур.

40-чибра имцIали гIялимтани симпозиумличир бутIакьяндеш дариб. Илдала лугIилизир лерри ДГУ-ла Дагъиста мезанала кафедрала профессор ХIясанова Узлипат ГIусмановнара.

Узлипат ГIусмановна дебали ункъли мез ва иличила баянти дяркъурси гIялим сари. Узлипат ГIусмановнани набра лекцияби кадирхьули калунсири. Илцадра жагали лугIяндарили далкьаахъурти илала лекцияби нуни гьаннара мяхIкамли дихIулра, ва мурталра хIянчилизир пйдаладирулра.  Бурасли, Узлипат ГIусмановна халаси хIярпличилси адам сари. Дарган мезла уста ва насихIятчи У.ГIусмановачил гIямрулизир тянишриъни, нуни кьисматла савгъатлизи халбирулра. Гьарли-марли студентунас мурталра кумекбарес хIядурси мугIяллим сари ил. Узлипат ГIусмановна хIералуси дарганти-ургав агара виэс или гьанбиркули саби, сенахIенну илала гIямрула гьуни дарган мезличил цIацIали бархбасунси саби. Республикализирцунра ахIи, цархIилти улкназир детурхути мезличил дархдасунти далдуцуначир илини жигарла бутIакьяндеш дирути сари.

Биалра, гьанбушес дигулра, Узлипат ГIусмановна Хайдакьла районна Шилагьила шилизир акIубси сари. Даргала литературала мезличи, гьеч, мешуси ахIен хайдакьлантала лугъат, амма Узлипат ГIусмановна даргала литературала мезли гъайрикIалли, гIур жагали илди дяркъурси адам хIергар или гьанбиркули бирар.

Чедиб гьанбушибси симпозиумличила ихтилат даимбирехIе. Узлипат ГIусмановнани илаб «Дарган мез: дазу ва челябкьла» бикIуси доклад гьалабихьиб. Илад дарган мез – ДР-ла пачалихъла мезаназирад цадехIли детарули сари или бурулри. Сарира Кавказла мезанала хъалибарглизибси нахскла-дагъиста кьукьяла булегила-даргала кьукьялизи кадурхути. Презентацияличилси докладли дарган мезличи  бутIакьянчибала мекелли халаси иштяхI акIахъуб.  Докладлизиб бурулри: дарган мез школабазир, университетуназир, колледжуназир руркъяхъниличила, телевидениебазир, радиобазир, журналти-газетабазир илди дузахъниличила.

«БегI гьалар дарган мезличилти белкIани дагьаридиубтири Октябрьла революция дураберкIибхIели: гьаланачи гIярабла, кIинайс – гIяжамла, гIур биалли — латинна белкIанала хьулчиличир. ИшбархIила манзиллизиб дарган мезла белкIлис хьулчили бетарули саби урусла графика (кириллица).

Бахъалгъунти даргантас аргъес гьамадти дугьби диъни багьандан, Ахъушала лугъат даргала литературала мезлис хьулчили касибси саби. Ил лугъатла дугьби гьамадти гъайла тIамрала кабизличирли декIардулхъули сари. Амма ца лугъатличибли аги таманбиубси ахIен, цархIилти лугъатуназирад касибти дугьбира литературала мезлизир лерти сари. XX-ибил даршдуслизир кадизахъурти дарган мез бекIахъудила гIямрулизир алкIути дарсдешуначил дарх чедирцIули ва гIуррара давлачердирули сари.

Дарган мез гIилмулашал руркъес бехIбихьибтири XIX- ибил даршдуслизиб. 1892 ибил дуслизиб Петр Карлович Усларли бегI гьалаб дарган мезличила «Хюркилинский язык» бикIуси монография белкIунсири. 1911 ибил дуслизиб Тифлис шагьарлизиб «Даргала алипуне» бикIуси цаэсил азбука дураибсири. Илкьяйдали бехIбихьибтири даргалацунра ахIи, цархIилти миллатуналара мезани руркъес.

Дарган мез руркънила сагаси манзил бехIбихьибсири С.Н.ГIябдуллаевичличибад. ГIилмула цаэсти хIянчурбала автор сайливан, илини дарган мезличил дахъал жузи ва словарьти дуракаиб», — или буриб сунела докладлизиб У.ГIусмановнани.

Нушани балуливан XX-ибил даршдуслизиб дарган мезла гIилму руркъес бехIбихьибтири: З.ХI.ГIябдуллаев, Ш.Г.Гаприндашвилли, С.М.ХIясанова, ГI.ГI.ГIябдусаламов, Б.С.Сулайбанов, М-С.М.Мусаев, С.М.Темирбулатова, Р.О.Муталов, У.ГI.ХIясанова, М.Р.БяхIяммадов ва цархIилти.

Илди лебилра дарган мезлис гIямру багъишладарибти гIялимти саби. Мекелли халаси пай кабихьибси ва гьаннара кабирхьули саби илдани  мез руркънилизи.

У.ГIусмановнани буриливан, симпозиум ахъси даражаличиб бетерхур. Илала дазурбазир бутIакьянчибас ва гIяхIлас Анкарализир, Каппадокиялизир ва Кахраманмарашлизир экскурсияби дурадеркIиб. «Кахраманмарашла Гоксюн бикIуси шагьарлизиб хIербирути чячянти, кIарахъанти ва черкесуни нушаб дебали жагали гьунибаиб. КIарахъантани чула гIядатласи Оцбай бикIуси хIебла байрам нушази чебаахъиб. Турканала тарихла ва бекIахъудила гIямрула лишантачил  дарх ил байрамлизир кIарахъантала гьар-урла гIядатунира нушани чедаира.

150 дусличибра имцIали дурала улкназиб хIербирути Кавказла халкьли чула мез мяхIкамдарес халаси къайгъи бирулри. Черкесунала аги гьатIира ункълири, сенахIенну илдала мез школабазир ва университетуназирра руркъяхъулри», — буриб Узлипат ГIусмановнани.

«Ил журала симпозиумтачир нуша сагати баянтачил тянишдирулра. Нушала хIялумцIлабала тяхIурти илдалайчил цугдуцес ва гьатIира гIяхIдухъахъес нушаб имканбикIули саби. ЦархIилти улкала халкьличил бузахъуси бархбас – санигIятлашалси бузерилис икьалали бетарар», — чеимцIабариб илини.

У.ГIусмановна, нуни балули кьяйда, хIу бусягIятла агиличи разили рууси гIялим ахIенри. Мурталра сагадешунагIир умцIуси, устадеш ахъдуцес жигарчерси гIялим сарливан хIед гьарбизуни, сабур, бузерилизиб кункдеш дулгулра.  ГIилмула ахъанайтала бегIлара ахъси ганзухъличи арацIахъес ЧевяхIси икьалавиаб.

П.Шахова