ЧеалкIуси наслули даимдиру

Дарганти минала дубурланти саби. ГIялимтани бурни хIясибли, дарганти Дубуртар Улкала дай уркIилизиб хIербирули калунти саби ва ишхIелла манзиллизибра илаб саби илди. Дарганти цалабикибти саби Ахъуша-Дарга, Къяба-Дарга, Гамур-Дарга, Буркьун-Дарга, Уцми-Дарга ибти цалабяхъуназибадли. Гьанна даргала миллатла вакилти хIербирули саби Дахадаевла, Ахъушала, Лавашала, Сергокъалала, Хайдакьла районтала мер-мусаличиб. Камли биалра Агъулла, Гъунибла, Къарабудагъкентла районтазибра хIербирули саби дарганти.

БегIлара тамашала баян саби илди лерилра районтала шимала лугъатунира культурара декIардулхъули диъни. БекIлидиубтигъунти 15 лугъат ва культуралашалти бетуцуни лер даргантала. Илди сари Ахъушала, СирхIяла, ЦIудхъурла, ХIурхъила, Хайдакьла, муирала, хъар даргантала, чибяхI даргантала, буркьун-даргала, гуцул-даргантала, Губданила, Кубачила, Чирагъла, Хъярбукла, МемухIела.

ЦархIилти дубурлантаниван даргантани жявхIейчибадли ванза бузахъусири ва мицIираг адилкьутири. Амма илдала гIядатунала ва культурала бетуцунира ахъси даражаличир дирутири мурталра.

БегI гьалабси яргализиб гьанбушес вирар гIяхIялдеш дирни. Дунъяличир хабардерхурли сари даргантаницунра ахIи, дубурлантани гIяхIялла халаси хIурмат бирниличила.

Даргантани чула дурхIнира биштIахIейчибадли гIяхIялла хIурматбирахъес бурсибирутири. Ну риштIахIели гьанбиркур, дила нешла рузи ПатIиматла мура дудеш вирусири КьурбанбяхIямма бикIуси. Ил динничи чекайзурси ва шилизив бегIлара хIурматчевси адам сайри. Ил колхозла председательли ва цархIилти хIянчурбачивра узули калунсири. КъантIли буралли, бикIуливан, ил шила багьагъуна адам сайри. СирхIяла, буркьнила, муирала ва цархIилти шимазибадли иличи башути гIяхIлира камли хIебири. Ил ухънакаваибхIели сайри наб гьаниркуси. ИлхIелира бахъал сабри иличи башути гIяхIли. Гьайгьайрагу, дубурлантала дахъал мазала мас ва хIяйванти дирутири. ХIурматла гIяхIял вакIалри, бусягIятал мазала мас лугьусири хъа вегIли. Дусла сегъуна-дигара манзиллизиб диъ камхIебири итхIели дубурлантала хъулиб. Амма, наб гьанбирки дила дудешлира гIяхIял вакIибхIели мас лугьухIели, диъ камхIебируси бургар хъулиб или. КьурбанбяхIяммалара диъ ахIенти цархIилти секIлира дири гIяхIял вакIибхIели урузхIейэс багьандан мяхIкамдирути. Мисалли, чакарла халати кьукьри, цIедеш, дерахъубти цIедеш ва цархIилти берк-бержла продуктуни дирутири. Дила узбикьурти ва рузбикьурти бикIутири илдачи гачикес асубируси ахIен, гIяхIял вакIалли, сеннира нушабра пай биркахъуси саби хала дудешли или. ХIера, илкьяйдали биштIатира руркъутири, гIяхIял хIурматла адам виъни иргъахъули. ИтхIели дугIахъарланти тавхана или бикIуси бегIлара жагаси хъали бирусири юртлизиб. Ила вирусири гIяхIял хьуравирусира. ИтхIели дила шантани тикрарбирули гьанбиркур вегIли се беркалра асубируси саби, нуша сеннира гушли хIедуэхIе, амма гIяхIяйс бегIлара бизити берклуми хIядурдирес хIяжатси саби или.

«ХIела хъули мискин яра давлачев вакIаб, ятим яра шаддикь вакIаб, шан яра дурашан вакIаб…, ил бегIлара дурхъаси гIяхIял сай ва илала виубсигъуна хIурмат-кьимат дирес чебси саби. Сеннира гIяхIял гьимукIахъесра асубируси ахIен, дубурлантала гIядат хIясибли, ибти дила шантала гъай нуни сеннира хъумхIертис.

Нушала унраличив АмирхIямза бикIуси ухъна гьаниркур наб риштIахIели. Шантани бурули бири ил дебали сахаватси ва гIяхIси адам сайри или. Янила кьяркьси манзиллизив иличи Нахкила шилизивадли гIяхIял вакIили сай. Ил чумал эмхIера сайра диркьаличи зехниби асес укьес дуравхъи уили сай ва дуги беркIес АмирхIямзачи хьуравиубли сай. Ил савли айзурли хIерикIалли, жаняхIлизиб дяхIира леб, илала хъалчра агара. Сунела умхIачир биалли зехниби чекадихьили чедаили сай.

— АмирхIямза, хIуни се барири? – викIули сай ил тамашавиубли.

— Нуни диркьаличи вашахъули, гIяхIял инжитварес хIейрус. ДилакIун зехниби лерри. Илди жаняхIла хъалчличир диаллира се декIардеша.

Шаладикайчи илди иларадли урасили АмирхIямзани гIяхIялла умхIачи кадихьили уили сай.

Илдигъунти хIялалти ва сахаватти адамтала культурара ахъси даражаличиб биъни якьинсигу.

ИтхIели адамтани цалис цали кумек гIеббиахъусири, уржили декIар-декIарти шимала халкь хIербирутири. Гьачамра АмирхIямза УргIерила базарличи вякьунхIели, цIедешли бицIибси чIапличил Хайдакьлизирадли ракIибси хьунул адам чераили сари. Илала цIедеш чилилра хIейсулри. АмирхIямзани чIап хапбарили, базаркад къунзухъун ва мискинтас цIедеш дутIиб. СирхIяла шимазибадли базарличи бакIибти арцла бегIти адамтира камли ахIенри. Илдачи чIапличил гъамиубли, АмирхIямзани багьахъурли сай:

— Иш чIап бацIли Хайдакьлизи чармабиридая, гIяхIгъубзни.

ИлхIели цалис ца гьалабулхъули, дубурлантани чIаплизи арц кадирхьескабиили саби. ГIяхIцад арц адикибхIели, АмирхIямзани сунела регIличи чIап чарбарили сай.

Бурули бирар, нушала шилизиб яра алавти шимазиб мурул-хьунул яра цархIилти адамти гьимбукIалри, АмирхIямза хъули хьуравируси ахIенри, илди даршухIебарили или. Илдигъунти гIядатуни, гьайгьай, чеалкIуси наслула вакилтанира гIерисули сари гьанна.

Нуни балуси цагьатIи мисал гьанбуршис дубурлантани гIяхIялла хIурматбирниличила. Дила дудешла гъамси ГIялибегла МяхIяммад дургъбала дусмазив милицияла начальникли узусири. ИтхIели къачагъунала бекI сайри Чамсулвара бикIуси адам. Илини дахъал хабурти иргъули уили сай ГIялибегла МяхIяммадличила ва, гьари, ил адам чейис или ил Ахъушавадли чарулхъуси гьунила дубла, ДугIахъарла шила мякьла, дигIяникили сай. Якьинни ахIен илис ил кавшес дигулрил яра ихтилатбарес дигулрил. «Ил гIяхIгъабзала куц-кабиз чедаибхIели, дила някълизибси ярагъ кабикибсири», — викIусири бикIар ил.

— Ассаламу гIялайкум, ваши набчи хъули, — викIули сай ГIялибегла МяхIяммад.

Чамсулварани салам чарбатурли сай ва алавчарли хIерикIескайили сай.

— ХIечи чилра къячхIелкан дила шилизив. Дубурлай гIяхIяйс ламартбируси ахIен. Дила мякьлавси адамличира чилра вайтIа хIерхIелзан, — викIули сай МяхIяммад. Илкьяйдали душман виалра, дарган адамли гIяхIял виъни багьандан чисалра зарал чина бареса, хIурмат бархли бируси гIядат лебси саби.

БиштIахIейчибадли даргантани чула дурхIни халатала, бегIтала, зилантала ва гьарил адамла хIурматбирахъес бурсибирутири. Илкьяйдали гъайла ва баркьудлумала культура наслубачибадли-наслубачи башули, давлачеббикIусири.

Дебали пагьмучебти адамти бахъал бирутири дубуртазиб мурталра. Илдала някъла устадеш, далай-делхъла ва бугаси девла пагьмурти ахъси даражаличирри.

Мургьи-арцла ваяхI дирути Кубачила, ярагъ дирути Хъярбуклара ГIяммузгилара, тIалхIяна дирути Сулевкентла ва цархIилти санигIятуни дузахъути декIар-декIарти шимала адамти республикализибцунра ахIи, дурала улкализибра машгьурбиубти саби.

Культурала сегъуна шали гьанбушаллира, даргала миллатла вакилтани хIебируси яра хIебалуси селра лебси ахIен или гьанбикесли саби. Дигалли динна, дигалли гIилмула, дигалли пагьмуртала ахъанайти ахъибти машгьурти адамти камли ахIен илди-ургаб. ИшхIелла манзиллизибра улкала культура гьалабяхI башахънилизи белгиси пай кабирхьули, бузути гIялимти, мугIяллимти, поэтуни, писательти, журналистуни, художникуни, скульпторти ва цархIилти бетуцуназиб сабухъчебли бузути дарганти бахъал саби. Илдачила сецад-дигара мисалтира гьандушес вирар.

Даргантани дусла гьарил манзиллизир дурадуркIути гIядатунала, культурала далдуцунира ишхIелла манзиллизирра камли диалра къаршидиркули сари. Мисаллис, хIебла замана цаибси гъарш кайънила гIядат. Гьарил шилизиб чуласун ил баркьуди дурабуркIуси саби. Иличибли багьеслира саби шила шантала балгундеш, хIебла хIянчиличи заманаличиб хIядурбирни ва хала бегIтала гIядатуни даимдирни.

Культурала бархIиличил бархбасахъи, нушала улкала халкь ва хаслира даргала жамигIят уркIи-уркIилабадли мубаракбирехIе. Илдала гIямрулизир шадтира разитира анцIбукьуни кадиркули, жяв-жявли дургъбира тамандиубли, гIялам халкь хIулкIули ва талихIчебли хIербирули дигулра.

ПатIимат Кьурбанова