«Аба, хIу агнила децI гьанна рурцIули са­б­и­…»

Чумал баз гьалар нушала неш Булбул ахиратла агьлула ре­таур, сунела бунагь-хатIа ур­дуц. Дунъя бацIбухъунсиван ва гIямру тIашдизуртиван са­ри. Дусмала гIебшнилизи ара­­цIи­ли риалра, ил гьа­чам­лис кункли вяшрикIули, гIя­чихъси гIякьлуличил, би­кIу­ливан, сунела сунени къай­гъи­бирули лералри: цар­­хIил хIе­­биалра, бархIилис шуд­е­хI-урегдехI дехIибала ди­ре­­с бажардириркулри. Ну­шаб,­ урчIемал дурхIялис, неш ну­шачирад аркьни ха­ба­­­ра­гардеш сабри. Ур­кIаиб­си. ГIя­­жаибдарибси. ХIяй­ран­да­риб­си. Сеналра дирхес д­и­гули ахIенра. Кьанни яра жявли ле­рилра ЧевяхIси Аллагьла гьала ар­кьутира.
Нешлис Кьудратла ВегIли кункси бебкIа гиб, сунени балгназиб тIалаббируливан, хIябал бар­хIила бурушалра кьа­дар­хIебарили, савлила де­хIи­бала дарибмад, кьалтинничи шайчирикили, таманкариубсири.

Наб нешла агри хабарагардешцун ахIенри, кьисматла рухIласи бяхъра сабри: илала маслигIят-тилади та­ман­хIе­ба­рили убкали саби. Нешли чуйнарил бурибсири хIяж барахъес, дурхъаси Аллагьла гьалаб ил чебла ахъахъес. БажардихIейкили увухъунра, гIурличи арбихули, ил дурхъаси сапар убкалири.
Гьанна нешла гъай гьандикалли, михъирличиб декIси къаркъа лебхIеливан билзули саби. ГIур иргъули ахIенра илала малхIямти гъай, чедиули ахIенра илала багьлати гунзри, мякьла кариили дурути хабар-вягIда, хIяндешли къалайварибси ва жявлил хала дудеш ветурси набзи, тяп виштIаси дурхIялизиван, илини дурути насихIятуни: «Дархьдати хIела лукIанти!», «Кьуръан сен хIебучIулри? Кьуръа белкI-белчI дагьурли, нагагьладан хъумкарталли, ЧевяхIсини бунагь гIеббиахъу – хъуммартид иличила», «ЦадехI дехIибалара дарили, хIу чина къалабалири? ХIелакIун хIедарибтира кали сари», «Жан Аллагь, хIушани дила гъай мурт чейсутирал…»
Неш Булбул илгъуна рири. Нушази, гьариллизи шел дус диубмад, илини дазала-дехIибала дагьахъуртири. ГIур, бархIехъуназир дучIахъули, Кьуръанра дагьахъуртири.
Ца гIяхIдеш, 91 дус виубси дудеш БяхIяммад нуша-ургав гьачамлис кали виънира. 1997 ибил дуслизиб (итхIели бегI гьалаб нушала шилизибад адамтала кьукья хIяж барес арбякьунтири) илини ил чебла ахъиб. Кьис-кьутIла уста виалра, Аллагь уркIилавси, черхIедухъахъи дехIибала дируси, иман сунезиб лебси сай. ИтхIеликIун, Совет хIукуматла замана, диннис кадизахъурти къадагълумира лертири: гьанбиркур, Уркухъла шилизибси мижитлизи жумягIла дехIибала дарес авлавти шимала адамти башутири, районна цалра ши­лизиб гIур мижит бузуси хIе­бири: илди лерилра колхозла складуначи шурдатуртири. Милицияла хIянчизарти цацахIели жумягI барес аркьутас гьалакабилзи ва гIелабяхI чарбири.
Гьандиркули дирар нушала хъулир итхIели дирути мавлидуни-зикруми. Аллагь уркIилав вихIути шила динна агьлу дай дугила замана нушачи баши зикру барес яра мавлид белчIес.Шилизибси гьарил мицIир жан паргъатбиубхIели. Сабаб – шила хIяким-ка­рим­лира диннис къадагъа кабизахъурли биъни.
Дудешли акьудеш се сабил хIебала: ишбархIира илала някъбазир барда, рас, мутIрус дузули дирар, шантала хъулразир чедаэс вирар илини дарибти ва пешкешдарибти кIуцIли, алтIанагуни, халчни, утни ва цархIилти ваяхI.
«Сен паргъатхIейрусири, се дирулри хIед илди хIянчи?» или, нуша илизи гъай­ди­кIа­хIел­ли, дудеш пиширхъули сай: «ХIянчи дила юлдаш саби, ди­ла арадешра саби. Дила някъ­базибад хIянчи кебасадалли, ЧевяхIси Аллагьли ну сунечи гьалакли аркура. Ватурли дигулра…»
Ца биштIаси анцIбукь, гьанналис 50 дус гьалаб бетаурси.
ИтхIели дудешли Уркухъла шилизивси ца хIякимла юртла хъалч мегьли кIапIбирулри. Нура сунечил варх, пегьлачи варили, викусири. Дуббуцарла дурхъаси Рабазан баз сабри. Дудеш гьаман дубурцулри. Гьачам бархIехъ хъа вегIли, бизиси хинкIра барили, нуша дубдатахъурра. ГIур илини кьумурлизи гIярякьила шишара лагбатур. Абхьили, гьала-гьала сунени ца стакан кьуртIаиб, кIинайс дудешлизира бержахъес маслигIятбариб.
— Вари, вари, узи, асухIе­би­рар. Набзи илгъуна бунагь чейсахъулрив? – уркIухъун дудеш.
ИлхIели, гъинчIилзули, хъа вегI викIар:
— УрухмакIуд, бержа, хIела бунагьра набчи чекайсис.
Дудешли гIур селра бурайчи, хапли хъа вегIла рухъна неш нушачи гъамриуб. Ашкарли, ил ихтилатличи лехIирхъули рииши.
— Абас ват, вати уста паргъатли. Илала бунагьуни хIечи чемайсид: хIуни, дила урши, хIела бунагьунала махра бихес хIейруд…
Сенрил дудешли ца бархIи нушала Булбул-аба гьанрикахъиб.
— ХIушала аба гьалжанала хьунул адам сарри. Кьудратла ВегIли ил лайхIерикIу…
— Дудеш, сен умутличил или викIуда?
— СенахIенну динничи чекаризурси хIушала нешла гIяхIдеш набчира баибсири, дехIибала набзира хIушала нешли дагьахъуртири…
Ил хабар кьалли нушабра тамашабизур: нушани балули, дудеш мурталра, дехIибай вирули чейусири.
Нушала гIяжаибдеш чебаили, дудешли сунела гъай даимдариб:
— Хъали-цIа цадарибмад, нуша-ургабси анцIбукь пик­ри­бареси сабри: сен ди­кIа­дал­ли, хIушала нешли чер­хIе­духъахъи дехIибала дирулри, нуни биалли итхIели я далули ахIенри, я дарес халаси кьаслизив ахIенри. Дила бегIтанира ил багьуди хIегили уббухъунсири… Тамаша ахIену, хIу­шала нешли набзи дуб­хIе­хъиб, дехIибайчи кайзахъес ну мах­хIерира.
«Ягъари, — викIулра ца бархIи, — нуша дарх хIерка­ди­рулра, урхI ахIенра, сен хIуни набзи дехIибала дара или, маслигIятхIебирулри? Ил уркIрухъун, камси замана набчи кIайризурли хIерризур. ГIур илини иб: «Жан Аллагь, дила БяхIяммад, хIуни сен гIяхIси гъай буририл. ГIе, ну хIечи хIерли калунра, аммаки дехIибала дара или, бурес хIериубра, сенахIенну, рахли хIела мухIлилабад «хIедирис» ибси дев дурабикалри, хIед халаси вайдеш бири: капуртала лугIилизив ветаэс асубири… Гьар секIал хIуни аргъни, дила мурул, хIела игъбар бетаур…»
Савли нешла тавханализи айцIулра. ЛехIдеш. Нешла лерилра ваяхI сари лерхIеливан чула мерличир сари. ХIерилзулра гIямзилабси дехIибала дируси кьалтинничи ва хIякилзулра: гьар мурталраван, цIуба декIара чебушили, неш кьалтинничи кариили лер, някъбира гьадуцили рулгули сари. Сагали хIерилзулра – кьалтин бацIли саби, агара нешла къаралди… ГьатIи чуйна тикрарбирарал ил сурат…
Нешли нуша сунела мякьла чукурдирира: «Абас датарти, гьари, лехIдизирая, хIушаб нуни ГIиса Идбагла тулки-ха­бар бучIасну…»
«Ил гьалабра аргъибси кьалли, неш?», — дикIира нуша.
«Чуйна аргъадаллира, зарал хIебирар, ил хабар буркьбируси ахIен, дила дурхIни, лехIдизирая…»
Илини тетрадьлизи сунени чеббелкIунси ГIиса Идбаг­ла хабар бучIи. Нуша сабурличил лехIирхъира. Гьар ил бучIухIели, неш рисусири, нушара кIантIидикIира. Илкьяйда хIебиэс бирару гьатIи? Пякьир ГIиса Идбагличи дакIибти балагь-кьадар, илала децI аргъибси адам, эгер илала михъирлизиб уркIи лебси биалли, авараагарли калес хIейрар. Нешра сайра ил авлахъличив, адамтачивад де­кIарли, хIеркайрусири. Зя­гIип­си ва гушси нешлис кам-гьамси беркалара сайра ГIиса чарухъунхIели, неш бурушларад вяшхIерухъи рургули сай. ЖиикIули сай ил нешлизи. КIинайсра, хIяйнайсра. Жаваб агара. Неш таманкариъни багьурхIели, ГIи­са Идбаг кьутIкьути бисали гIян­дур­шули сай, тIашизес вирули ахIен. Язихъли сай ил, я илис мас­лигIятбареси чилра агара, чIянкI­ли мицIир-бацIси дунъя саби илала децI иргъуси… Ва, хIе­ра, ЧевяхIси Аллагьли пякьир цIу­ръа дурхIя ГIяршличи ахъурцули сай…
Дуббуцарла бурхIназир нешли нуша гIянручI адилзахъира.
— Аба, ну итира дубурцулра, гьанкI ахъахъес ватурли риадри, — разиагардеш балахъи виштIал узи ГIяхIмадли.
— ХIушаб гIяхIдешлис саррая гIянручI чериргъахъути. Кам-гьамси беркала беркалли, дуббуцари гIурра дурхъатили детарути сари. ХIера, ишди хIушаб авруша, бара берцIибси бехIцIари, ниъ, нуси… Дигалли, нерхра лебхис, дукеная.
Левсири нушала пагьмучевси поэт, журмукан Жам­булат МяхIяммадов, сунела гIя­пабаркь. Илала жуз касиб­хIе­ли, гьаман гьаргбирули, бу­чIули виънили, саби-сабил иш­ди тугъала бегI бяхI гьаргбири:

…ГIямрула ги удули
ГIядабси хIяйчирхIели,
Неш, къаршихIейкирану,
Черрерхи набчирад хIу.

ДурхIнази жирикIули
«Ва Жамбулат» ибхIели,
Жаваб гес хIейубрану,
Черрерхи набчирад хIу.

БегI гIергъиси гьигьличир
Набзи дурес дучибти
Гъай аргъес хIебикибну,
Черрерхи набчирад хIу.

Черрерхи, гьанна нура
Урхьула дайлавванра, —
Уцахъуси агара,
Я кяйгIули ахIенра.

ХIера, ил нешла кьадри! ХIера, ил агри, сабира нушани кьанни пикрибируси ва гIур пашмандируси. Сари лерхIели, нушала мякьлар сархIели, нешличила пикридулхъули ахIенра, белики, лайикьси хIе­ру­дира хIебирули дииша, гIур биалли, гьай-гIяйиб-гьай или, неш агнила децI чIямбирулра. Азирна тикрардараллира, хIекьти пикруми сари: «Гьалжана нешла кьяшмауб саби», «Хъатлаб хайнига берцIадлира, нешла хIурмат ахъес хIейруд», «Нешла дяхI – берхIила дяхI»…
Жамбулатла назмули ди­ла уркIилизи урги алтIа­хъу­хIеливан бирар: нушала Бул­бул-абара гIергъиси ся­гIят­ли­зир Каспийск шагьарлизир къарширикиб, узи Исрапилла хъулир хIулби даимлис гIекIиб. Белики, илра гIергъиси гьигьлизир нушачи, шилизир калунти дурхIначи, дугьарилзули рурги. Сепайда гьатIи, бебкIа гьала хили чилилра багьес хIейрар, дунъяличиб акIубси мицIир жан я хIебебкIес гIямал агара. Аммаки даимси ахиратличи нуша хIядурли саррав? Валлагь, бархьли буралли, селрацад хIядурли ахIенра. ХIябал бархIила дунъяличи карцIли, мас-давлаличи ва мулкличи гъаргъли, дин-тIягIятлизир мискинни гIямру аркьули ахIенара? Нушани хъумуртулра байхъу дунъяла ари чузи бикибти Зулкьарнай Идбагра (Александр Македонский), монголтала пачяхI Чингисханра, миллионти жаназабани ванза бегIунси Гитлерра ва гIяхIцад гIурра давлачебтира, селра барх архIебухили, ахиратлизи арбякьунти биъниличила. Илкьяйда хъумуртулира, лебдеш халаси биубцад, адамлис дунъя батес къиянни биъниличилара…
Пикруми-урхамтани, шинкьанир декьван, ну гьанна лукьулра ва ЧевяхIси Аллагьлизи улгулра:
— Кьудратла ВегI, уркIе­цIи­ба­ра нушала неш Булбулличи. Кьабулрара ХIуни ил гIяхI бедес лайикьбарибтала къяйлизи…
Амин, я Аллагь!