«БархIи гIяхIдираб­­ла­­ра» «Хашкелдилара» кьумур

(БехIбихьуд — 11 ибил номерлизиб)

Бутаурад 2019 ибил дусла ахирли­чир райцентрлизир шин кили дирар ибти тIама-гьама ахъдуциб. Иличила багьурти меусишанти «уркухъантас нушала ванзаличирти шин хIярамти сари!» би­кIули митингуначи дурабухъун. Ил­дала митингличив валикибси ишди ту­гъала авторли итхIели бурибсири, икIарад шин кес ибти авара дугIла сари или. Вари, гьанмабиркахъидая, ца ди­ла­цун сабри илгъуна пикри или. Им­цIа­тигъунти уркухъантани районна администрацияла «хIяракат» дугIла биъни балусири, иличила хIякимтала дяхI­лизи бурра бурусири. Ми­тинг­ли­чи­вад чарухъунси набзира наб­чил барх бахъал цархIилтазира район­на ад­ми­нистрацияли разиагар­деш ба­гьа­хъур­си­ри.

Бурисра, шин леркулра или 100 миллионничир имцIали арц харждариб. Сепайда, дахъал хIянчи дурадеркIилихьар, итхIейчирад дус байхъала диркули диалра, шин агара. Илди кьалли датирая, кIел баз гьалаб ца автомашина шинна 1200 къурушлис бирусири. БусягIят?…
—ХIушанира бакьили дургудая, сагаси дуслис гьаларти бурхIназиб шинна машина 1500 къурушличи абикили саби бикIар, — викIар Мухтар ГIябдуллабеков.
— Сагаси дусла бурхIназиб шинна машина 1800 къурушличи абиркур бикIули лебри базарличи цалабикибти. Илдачи вирххIеэс хIейубра. Районна ва шила хIякимтала гIядатла адамтала сегъуналра авара агниличила гъайбикIулри базарла гIямзилаб, — викIар дугIахъарлан ХIямид. ДахъхIиагарли верхIелра нуша давлачебси хинкIличи кадиира. Ахъдуцира пигьлумира. БегI гьалаб гъай бедира Узуннизи, шилизивра унра шимазивра хIурмат-кьиматличил уруси пенсионер багьадурлизи.
— Аркьуси дус шалгIеббалтнила шадлихъличи цаладикибти хIуша лебтасалра баркалла. ХIушанира балуливан, дахъал дусмазив ну Ставропольла крайлизив мазала мас ва хIяйванти адилкьули калунра. Гьанна гъал дусцадхIи шилизивра.
ВирхIейранкайублицун ахIенри ну шилизи чарухъунси. Шанти-ургав виэс дигухIели сайра. Чарухъи дус дикили гIергъи, ну Мямайхъалани чула къушумлизи уцили увухъунра.
Ну держла уртахъ ахIенра, амма хIушагъунти пергер адамтала хIур­ма­тлис ца пигьала ахъбурцисра. Ил бужра бужисра нушала мякьлаб ишбархIи агарти гьанбикахъили.
ЦархIилтиван хинкIачил гъазализивси набчи Мухтар вехIизурсиван виубли, пишалра хIяхъили, дугьаизур.
—Гьари, гъайла уркура, хIунира дура нушала кьумур балгахъести ца-чумал дев.
— Гъайла уркура леври хIу! Амма… бахъал шантира унра шантира гIяхI­цад анцIбукьуназиб наб илкьяйда бикIар. Ил багьандан хIед уркъубяхъуна угьес хIейрусра, Мухтар.
—Масхаралисван дурадикиб дила мухI­лиларад илди дугьби. Вари, гьанмабиркахъидра хIед вайбаркьлис дурибтири илди или, — иш яргализир Мухтарли дукелцIи дурадикахъиб.
—Се буриша? Нуша ишбархIи цаладикили шадлихъ дурабуркIулра. Нушаван нушала баркьибтира, баркьибтала баркьибтира сагаси дуслизибра гIямрула гьарзадешуназиб балбиркаб. Дигахъира нушазивад гьарилли сагаси дуслизиб дураб хIербирантачила гIяхIлацун хабар иргъули. Нушаницун ахIенну, улкала гьарил адамличилара вайси хабар аргъес кьадармабиаб. Жяв замунтазиб ца гIякьлукарли даршути ва дургъба дегIдарибти дусмала баркьудлумачила гIячихъли бурибси пикрира гьанбуршисра: «Дургъбала замана дудешунани уршби хIярибирхьу, даршути дусмазиб уршба дудешуни». Мадагьабая дергъла кахдешуни! Дерхъабая!
БахъхIиагарли нушала авид мекъличибван разидешлизи гIелабикиб, ур­тахъуна масхуртала кисми гьаргдариб. Ил багьандан ГIялисултIа анкъи далгунти дукелцIила гIямзиличи шурбухъун.
— ГIялисултIан, хIу жикьиличила, хIела хъулиб ил лебниличила мурталра ахъли гъайикIули вируд. Чинав сай­рил, иш нушала мякьла кайибси ХIя­мидличил далуйтази гIелаикилира гьа­ниркуд. Хъулиб лебли биалли, жагь­хIеливан ил нушабра бучIесаэс хIейишира, — дугьаизурра иличи.
ГIялисултIа някълизиб жикьи да­кIу­бу­хъун. Дарган макьамтала агурбира зайд­ухъун. Нуша жагьти дусмала далуйтази духI­надикахъира илини дирхъути агурбани.
ЖагьхIели, хIу пагьливанрацун ахIи, жикьила ва къумузла уста виънира балусири. ГьанхIебирки гьаннара халкьла пагьмуртачи хIела диги калан или, — иб ХIясайнини улхъес хIядурвиубсиван някъби хъуцIрумачирад тIинтI­ди­ахъуб­ли. — Жан, дила узи, ца далайра бел­чIен­гу!
— Дила чарх излумазибад азадбул­хъан­ну, — СягIидуллагь-ацци улхъес хIя­дур­сиван левси мерличивад ахъиубсиван виуб.
— Нуни далай бучIасли, иш уркухъан ветаурси ХIямидличил барх ахIи, хIе­бу­чIас­ра. Кьабулиркуду, дила ур­тахъ?—дугьайзур ГIялисултIан иличи.
— Нуша ишбархIи цаладикибтира нушала деркIибти дусмала гьундури гьандикахъес, илдала пергер ша­лу­бикад къунздухъес. Сагаси дуслизир иш­бархIиличир гIяхIил далайра ди­кIес­ли дулхъра дулхъесли. Гьу, гьари, иш нушала Набигуллагьла хъулиб хIунира ну­нира белчIунси далайла макьам зай­бу­хъахъен, — хIулукIиб ХIямид.
ГIялисултIай ХIямидла мякьла тIаши­зур­ли, жявхIелла макьам зайбухъахъун ва далай бехIбихьиб. Ил бусягIятал гIеббуциб ХIямидли. Илдачил дарх дила кIунтIубира дучIесдииб.
…Дубурти далгахъунти,
Ши-шантани дурути,
Къияндикиб мерличир,
ВерхIлизи ца ухъести,
Дила юрт балгахъунти
Ну-алав, дила узби.
Далай таманбиубмад, унра шан Шамхал далайчис пахрула дугьби дурадиркахъули, суненира далай белчIес дигуси хIяйчи викиб. Илала пикруми гьарахъдикахъиб жагьхIелла дусмазив сайра далайла уста виъни гьанбикахъибси, нуша лерси юртла уди шайчибси къадакад бархли хIябкуб арцахъурси ХIямидли.
…Излумачил бакIибси
Арбукьенгу, буркьа дус
ХIеблизир чатIаливан,
Разидеш ха, сагал дус…
Илала хIекьли кабизла тIамаличил арцахъурси хIябкубли нуша тамай разидарира. Ил сапарлизив гъай бурес дигни багьахъур Шамхай.
— Гьаланачи халаси баркалла ба­гьа­хъес дигулра ну хIушала авидлизив виахъес халаси къайгъибариб­си нушала шан Алжанбеглисра, Мя­май­лисра, гIяпабаркь Ибрагьимла МяхIям­мад­лисра. ГIялисултIайра ХIямидлира хIябкубти делчIунхIели, жагьдешкад къунзухъунсиван виубра. Сепайда, далайла декIар уста ахIенра.
Лебтасалра чIумаси арадеш, изала би­кIуси секIал аргъес бархли кьадармабиаб! Дерхъаб!
Унра шан Шамхалра дахъал дусмазив Краснодарла крайлизив мицIираг адилкьули, ванза бузахъули, баркьибти бузерила пергер устни бетарахъули гIямру деркIибси адамтазивад ца сай. Дубурлантала ахъти хIял-тIабигIят сунечи далгахъунти багьадуртала цаибти къяяназив чейулира вирар.
— ГIергъити дусмазив хIу шилан ветаурлири, Шамхал. Сен саби ши, шанти? — суалухъунра.
—Берхъили бируси гумайла рахлира ца­лаиркуси агара. Дирар замунти анцI­кьи­­лизи виркутира. Сепайда… Районна да­хъал шимиван нушалара дуб-дубли хIер­­бирантачил мискинбикIули саби. Ам­ма, вирхулра, лябкьян замана шими хIер­би­ран­тачил дерхъибси. Гьалар бузерила бурибти устначилра, иш нушала къушумлизи цалабикибтигъунта чедицIили, давлачерли дирниличи умутлира. Дила пикри бетурхниличи вирхули хIушачи дерхъаб!
Илини илди дугьби дурибмад, ГIя­ли­султIай сунела жикьи дарган делхъла агурбази, уртахъла пикри гьардилзниличи вирхули, гIелабикахъиб. ХIуша дирхаирая, столла ца гIямзила удирти дила кьяшми педучилищелизив учIути дусмазирван дулхъес дехIдихьиб.
«Хала тIахIми дулхъули чидиурра. Айзи, базилицци кавхъин. Дичули кагърали виркьули, наб пагонти кадихъябхIили, улхъан, гьанахIара виргьуттану!» — ахъли викIар СягIидуллагь-ацци.
ХIейубра илини ибси хIебарес. «Гьар­с­сяхI!» ибти тIамара дурадуршули ул­хъес виира. Набчил варх сайли увухъун ХIямидра.
— Марлира, хIу ухънаваибсигъуна ахIен­ри. ГIергъити чумал дус кьяшми изули или цIумикIули вируд. ГIямулти сари хIу­ни падаграличила дурути! Валлагь-бил­лагьрагу, хIуни дарибти делхълис, сецад хIейрули виасра, ца пигьала ахъбурцисра. Дерхъаб, дила уртахъ!—ахъли викIар Мухтар.
— Набигуллагь-аццили ну КIишабси лагерьлизивхIели, улхъахъесра халатала хIур­матбирахъесра бурсиирусири. Ит­хIе­ливан верхIцIали дус дикили гIергъира дила халаси узизи халируси сай. Илала арадешлис, Мухтар, хIуниван нунира пигьала ахъбурцисра!—столла итил шайчивси Шамхалра улхъусиван виуб.
Нуша шакра хIедикахъили, ХIясайни ГIя­­­лисултIа гьаргала дуравхъи чарухъи уву­хъун.
— Валлагь, дила узби, гьачамичиб-гьачам аргъ вайбикIули саби. ДяхIили ур­гьули хебал. ДягIлара пишни им­цIа­ди­кIутигъунти сари, — иб бекI­ли­чир­ти ва палтарличилти дяхIила пусли урисули.
— Гьундурала аги сен сабира?
—Гьундури гъумличил гIердуцили сари. Леб кабатурли, халаси журала тракторра гьундурачи хIербикIути адамтира. Ил багьанданри ну хIушачил цазаманализив кьумурличи кайэс бетхIеурси. Гьундурачиб башутас урехи агара, — или сунела мерличи кайиб.
Узун СягIидуллагь-ацци мякьларти нуша гьарилличирад хIулби чедидирхъули, разидешли пархкайкIулри. Рахли ил цархIилтани хIисабхIересли, набчи ласванвяхъили, ца хIулили линкIванбарили, улкьайлавяхI хIе­ризур. Илала илди лишанти замана баили саби шадлихъ ахирличи бикахъес ибтири. БусягIятал нуни илала пикри аргъира, ва илизи гъай бедили дигни багьахъурра.
— ИшбархIилацун ахIенну, даглара жа­гIяллара, дила марти уртахъуни, узби, дубурлизиб нушала хала бегIтани бурули бири, бухъяна гьанкIра ихтилатра гIяхIти дирути ахIен. ИшбархIи барибси ихтилат ахирличи бикахъес замана баили саби. Сагаси дуслизир ишбархIиличирра разили ва шадли къаршидиркес кьадарбиаб, гьариллис арадешра гIяхIдешунира дулгулра. ГIялисултIа юртлизи цаладикибти нуша гьарилла бахъалтигъунти баркьибтира баркьибтала баркьибтира дурала мераначиб хIербирули саби. Илдачила гIяхIлацун хабар иргъули аркьуси дуслизиричир арали ва гIяхIли калабая! Нушала гIямрулизибцун ахIенну, цархIилти адамтала гIямрулизибра уркIби хумардирахъуси анцIбукь мабиаб! Шантала пахру, пагьливан ГIялисултIа юртлизиб ишбархIигъуна разидеш даим ухулира дигулра! Дерхъаб!
ГIялисултIайра ХIямидлира аркьянайла далуйти, гьатIира устадешличил арцахъур.