Европа фашистуназибад азадбалтахъули… ХIяжимурад Ражабов

ГIурра бакIиб нушачи ЧебяхIси Чедибдешла БархIи. Гьар мурталраван, хIулбазир бисаличил ишдусра дурабуркIу нушала халкьли чула бегIлара дурхъаси байрам. Амма бахъал-декIар хIебирар иш яргалис байрамличиб ит дунъяличиб бегIлара кьяркьсили уббухъунси дергъла бутIакьянчиби.

Дила шилизив 20 дус гьалавра илдазивад цалра Чедибдешла байрамличив хIейри: дебали къантIти гIямрула бегIтили уббухъун дила шанти-ветеранти. Нуни бални хIясибли, нушала Дахадаевла районнизивра бусягIятла замана цалра дявила ветеран кали ахIен.

БегIла гIергъиси Кудагула шилизивадси Ражаб Рабаданов ириъ итил дунъяличи арякьун. Ишдуслис нушала улкализиб мицIирли лебалти ветерантала лугIи 12500-личира абикили ахIен.

Амма бебкIибтира мицIиртира – лебилра ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчиби – нушала уркIбазиб лебал. ХIязлис ахIен «Чилра ва селра хъумуртуси ахIен» бикIути.

Чедибдешла БархIилис хасбарили, хIушаб гьалабирхьуси макьалализиб нуни ца валуси ЧебяхIси ВатIа дергъла ветеранничила бурисра. Нуни иличила бегI гьалаб бакьибсири 1965 ибил дусла ахирличиб, ил акIубси шилизив учительли узухIели.

1970 ибил дуслизив гIярмиялизивад чарухъунхIели, наб иличил тянишиэсра кьадарбиуб. ИтхIели ну ДГУ-ла Филфакла урус мез руркъухъуси отделениелизив учIулри. БархIехъ дурсрачи вашули, хIерила замана стройкабачив хIянчили виркьулри.

ЦацахIели бархIехъла лекцияби дехIдихьайчи нушала факультетла мякьлабси парклизив къунзухъесра вашаси.
Ца бархIи бархIехъ илав къунзикIуси наб юлдашуначил скамейкаличи кайибси дила шан поэт Сулайбан Рабаданов къаршиикиб.

Илдачи гъамиубли, салам бедира. Сулайба хIябал юлдашлизивад ца нуни гIяхIли валусири. ГIяхIмадхан Абу-Бакар сайри ил. Сулайбай ну чучил тяниширухIели, гьанбикиб итдилтира. Ца уркухъан гIялим ГIябдулхIямид ГIялиеври, итил худуцIан ХIусен Рабадановри. Иличилари нуни ХудуцIла школализив математикала учительли узухIели бакьибси.

Чуйнара гIурра чебаира илди нуни бархIехъ парклизиб бамсриихъули. Пенсияличивси ХIусен Рабаданов Ленинна комсомолла уличилси МяхIячкъалала паркла директор сайри. Камси заманали ну илини дугели парклис къараулбирахъес хIянчила уцира.

Рахли чичил-биалра тянишираслири, ну «паркла директор сайра» викIаси, гIур «дугила» чебалтаси. ГIяхIли зайбикIуси дугьбала цахIнабик сабри «Ночной директор парка Ленинского комсомола».

ЦацахIели ну абзур дуги парклизив кавлули вираси. Тамашала гIямру дири дила итхIели!
ХIера, илкьяйдали вагьурсири нуни дила макьалала игит ХIусен БяхIяммадович Рабаданов.

Дила тилади хIясибли, илала урши Умалат ХIусеновичли дурибти сари набзи ЧебяхIси ВатIа дергъла ветеран сунела дудешличила баянти. Умалат Дахадаевла комсомолла райкомла цаибил секретарьли узухIели, ну иличил тянишиубсири.

Ургъанна дявила гьуни
ХIусен БяхIяммаевич Рабаданов акIубсири 1919 ибил дусла августла 16-личив Дахадаевла районна ХудуцIла шилизив хъубзарла хъалибарглизив.
Дебали къиянтири илала дурхIядешра.

ХIусен жагьил хъалибарглизиб акIубти кIилизантазивад ца сайри. Итил узис ХIясан бикIусири. КIилизанти ца дусалра хIебиубли лебалли, илдала дудеш вебкIибсири. ХIябал дусла гIергъи нешра ребкIиб. ВахъхIи агарли аринжла изайзивад узи ХIясанра вебкIиб.

ЦIуръали калунси виштIаси ХIусен хала нешли, нешла рузини ва дудешла узини айкьур.

Шилизир гIяхIти кьиматуначил верхIел класс тамандарили гIергъи, бара балугълавиубси ХIусен сунела халати шантачил варх, узес Бакулизи ваибсири. Бакула ца гаражлизив ХIусен учётчикла хIянчиличив узули калун…

1938 ибил дуслизив ил Бакулизивад Советская ГIярмиялизи арукиб ва Афганиста дазуличив урчачиб мурдали башутала 20-ибил полклизиб къуллукъбирули калун.

ГIур илини Ташкентлизиб полковая школа таманаиб ва Орёл шагьарлизиб офицерти хIядурбируси дявила училищелизи учIес керхур. Младший лейтенант ХIусен Рабаданов 1942 ибил дусла октябрьличивад 1943 ибил дусла ноябрьличи бикайчи, 90 ибил стрелковый хасси полклизив дергълизи бурхьути бургъанти пулемётлизибад хIярхIуба иртахъес бурсибирули калун.

1943 ибил дусла ноябрьличивад 1945 ибил дусла майла 9-личи бикайчи ХIусен Рабаданов хIябъибил Украинский фронтла 46 ибил гIярмияла 59 ибил автомобильтачил гIеббуцибси гвардияла дивизияла 183 ибил стрелковый полкла хасси хIянчи бузахъуси ротала командирли вирусири. Дявтазив ил хIяйна вяхъибсири ва кIина гарчкайибсири (был контужен).

ХIусен Рабадановла дахъал хIукуматла шабагъатуни лерти сари: ВатIа дергъла хIябал орден, кIел ХIунтIена Зубарила орден, 22 жура-журала медальра. Илдала лугIилизир «Гъабзадеш багьандан», Жуковла медаль, РФ-ла федеральная службала медаль «Асилдеш багьандан» ва цархIилтира.

Верховный Главнокомандующий И.В.Сталинна ХIурматла Грамоталичилра шабагъатлаварибсири ил.
1946 ибил дусла июньна цаличив гвардияла старший лейтенант ХIусен Рабаданов гIярмиялизивад ваткаибси сай. ГIур 18 дус ХIусен БяхIяммаевич КГБ-ла ва МВД-ла къуллукъла хIянчурбачив калун. 1964 ибил дуслизив майор ХIусен Рабаданов зягIипдеш хIясибли пенсияличи арякьун. Ил цаибил группала чулахъ сайри.

ХIусен БяхIяммаевич Рабаданов илхIели 45 дусцун сайри виубси. КIинайс ил 25 дус МяхIячкъалала Ленинский комсомолла уличилси паркла директорлира узули калун.
ДР-ла культурала урибси хIянчизар ХI.Б.Рабаданов ДАССР-ла Верховный Советла ХIурматла Грамоталичил шабагъатлаварибсири. МяхIячкъала шагьарла Халкьла контрольла комитетлизив узухIели, ил СССР-ла Халкьла контрольла ХIурматла Лишан бихан ветаур.

Чеабиуси наслули дявила-патриот бяркъ бедлугни багьандан, нушала игит МяхIячкъала шагьарла Администрацияла ХIурматла Грамотабачилра шабагъатлаварибсири. Дагъиста Правительствола ХIукму хIясибли, МяхIячкъалала Лёвинна уличилси кьакьализибси 41 ибил юртла бяхIлизи ХIусен Рабадановла у белкIунси хъумхIертнила уркьули баршибси саби.

2014 ибил дуслизив ХIусен БяхIяммаевич Рабаданов итил дунъяличи арякьун, амма илини нушала республикала тарихлизир мурхьти къел калахъун. ХIусен Рабадановла дурхъаси у ва шаласи сипат наслубала уркIбазир даимлис кавлан.

Ургъанна гьанбикуназирад
(ХIусен Рабадановла «Фронтовикла гьанбикуназирад» бикIуси макьалализирад касибти дявила кIел гIергъити дуслизирадти чумал баян сунени делкIунтиван гьаладирхьулра)
«1944 ибил дусла августла 20-личир савли сягIят 5-лис нушани душмантачи цIа чекьуртири. Гьаланачир нушала самолётунани немецуначи бомбаби чекьур, гIур нуша гьужумличи дурадухъунра.

Нушаб чараагарли гIягIнисири Днестр хIеркI ахъес. ИлхIели душмантани, самолётуначибад цIали иртули, бахъал нушала солдатуни алхахъун. ГIяхIцад бургъанти хIеркIлира арбухиб. Биалра, хIеркI ахъира. Итил шайчи даибмад, нушала артиллерияли душма оборонала кIиибил линия тамай заябариб. Ахъти, разити тIамрачил нуша немецунала окопуначидяхI детухъунра ва някъ-някъли дявилизи кадерхурра. ХIердикIулрагу – нушачибад 200-300 метрцад гьарахъси мерличирад нушачидяхI душмантала танкани ляркьули.

Нуни дила пулемётчикунази буйрухъбарира чула ярагъ дигIяндарахъес ва танкаби шалгIердатахъес. ГIур биалли, душма бургъантачи цIа чекьахъес. Отделениела командиртази гьариллизи хъарбарира немецунала цаца танк заядарахъес. Нунира гранатаби хIядурдарира ва окоплизи дигIяникира. Танк чедибурхухIели, илала рахажунала уди гранатабала хала лайбакIира. Гранатаби даргдердиб, ва танк ца мерличиб ласбикIесбииб.

Ца танк дила ординарецлира баргаиб. ЦагьатIи – отделениела командирлира. Танканазибад ахъдуцибти някъбачил душманти дурабулхъесбяхIиб.

ИлхIели нушани урегал немец ясирбуцира.
ХIерила гIергъи, сягIят кIиличиб, душмантани гIурра къаршидеш имцIадариб. ИлхIели душма ургъай, набчивяхI гъамиубли, гъуц гьакIбариб. Нуни алгъай шайчи ганз кацIира, гъуцла вегI немец кайкиб. Нуни ил айзайчи таманварира…

Дергъ бемжурлири.

Набчивад 4-5 метрла тяйдивикибси ординарецла тIамала бакьира. «Гьалмагъ командир! – вявикIулри ил. – ХIела гIелав немец левну, сахъли вии!» Ну гIелавяхI шурухъес валкьхIеурли левай, душмай тупангла къандакъличил дила хъяйхъубази чегахъиб.

Наб дунъя цIудар-цIяббиуб. Дила мякьлавси солдатли немецла къуллукъ ибгиб. Дила кьак хIили бицIилри, 4-5 цулара кадикилри. Солдатли дила дяхъурби дигьун. Гъамиубси батальонна командирли медицинала хIянчизар вакIайчи ну левси мерличив уахъес хъарбариб.

Аги-кьяйда къиянтири, ил багьандан ну командирли бурибсиличи кьабулхIейкира ва бургъантас гьуни чебиахъули калунра.
Дергъ бегIлара бемжурси замана «Нуша камадуршабая! Нуша Румынияла солдатунира!» бикIули, някъби ахъдуцили, душма шайчибад солдатуни дуцIбикIескабииб. Гьайгьайра, илди нушани кахIебушира. ИлхIели нушани 1,5 азир душма солдат ясирбуцибтири…
1945 ибил дусла февральла 12-личиб командаваниели немецунала Будапештла кьукьни агардарахъес буйрухъбариб. Апрельла 13-лис Украинала 2-ибилра 3-ибилра фронтунани Венгрияла тах шагьар азадбатахъур. Нуша, ил шагьар азадбалтахъули, 108 бархIи дургъули калунтири.

Ясирбуцибтазирад дагьурти баянти хIясибли, чянкIли нушала 3-ибил Украинский фронтличи къаршили душмай 35 дивизия, илдазирад 10 танкабала, чузибра 400 азир офицер ва солдат лебти, дяхIчиаили дуилри. Илдала ихтиярлизир 5600 орудие ва миномёт, 900 танк, 850 самолёт лерли дуилри. Къаршикарла мицIирси цIакь нушалайчиб хIяйнали имцIалири.
Немецунала хабарагарли нушачи чебухъес ибси пикриличила багьурхIели, нушала командованиели лебилра командирти дугели сягIят 22-личиб чучи тIалаббариб. Илаб савли сягIят 5-личиб душмантачи чебухъес вягIдалабиъниличила илдази буриб. Мартла 4-личир дигIянали дергъличи хIядурдиубли, мартла 5-личиб, 5 сягIятра 40 минутра дикибхIели, гьужум бехIбихьибсири. ИлхIели нушани душман гьарахъли дянгаибсири.

ГIур биалли, душмантачи гIергъидикира. ГIергъила бархIи сагаси дяви биуб. Азадбатурра Шапрон бикIуси шагьарра…

ИлхIели Австрияла ца коммунистли нушази багьахъурсири Дунай хIеркIла мякьлар немецунала халати цIакьани лерниличила. Нушала разведкали ил баян ахтардибарибсири ва бархьсили уббухъунсири.

Нуни гьаннара сеналра хъумартес вирули ахIенра ца илабси сурат: дебали бахъал лебри гумиличиб кабушибти адамти.
Нушала солдатунани иларра гъабзадеш чедаахъибтири.

Апрельла 13-личиб душма бегIла гIергъиси горнизон Вена шагьарла мякьлаб хIябалра шайчибад алавбуцира ва арагIебли агарбарира.

Вена азадбатахъниличила ил бархIил Москвализи багьахъурсири….
ВерхIел баз къияндешуначи хIерхIеили дургъули, итхIели нушани азаддатахъуртири Румыния, Болгария, Венгрия, Югославия, Австрия…
Европала улкни немецунала фашистуназирад азаддатахъес багьандан, нуни халаси къайгъи барибсири».