Машгьурси багьадур

Гъармука фашистуначибад ЧебяхIсиЧедибдеш сархнилизи мекелли халасипай кабихьибси МяхIяммад-СаламИльясович Умахановличила нушалагазетали гьалабра бурибси бургар. Биалра: «Балга тикрарбиралли гьатIира дурхъаси саби», — бикIули бирар динна гIялимти. Дарганхабарла багьадур, МяхIяммад-Салам Ильясович Умахановла игитдешличила хабар, сагали буралра, чисалра анцIхIебулкьан.

М.-С.И.Умаханов 1918 ибил дуслизив Даргала округла ЦIудахъарла шилизив акIубси сай.

Ил, 14 дус виубхIели, бялихъунала промышленностьла техникумлизи учIес керхур. 1937 ибил дуслизиб,белчIуди хъараахъур ва гIур МяхIячкъала шагьарла комсомолла комитетлизив отделла заведующийла заместительли, Дагъиста ВЛКСМ-ла Обкомлизив отделла заведующийли узули калун. Комсомол илалагIямрула баркьудили бетаур.

ЛерилрагIямрулизив, жагьилтала кумек агарли, сегъуналра масъала арзес хIерниличи ил вирхусири.

М.-С.И.Умаханов 1938 ибил дуслизив ХIунтIена ГIярмияла къяянази живарибсири. Илини Белоруссияла дявила округла 6181 ибил бургъантала цалабяхълизиб, къяйкикIуси-бомбордирла школатаманбариб.

Илала гIергъи, 6181 ибил бургъантала цалабяхълизи (соединение) кабурхуси, 140 ибил авиабазала, бархбасла ротала политрукла къуллукъуни иличи хъардариб.

ЧебяхIси ВатIа дергъ бехIбихьибси цаибси бархIиличивад, ил фашист-гъармукабачилси дергълизивургъусири.

Белоруссия, Прибалтика, Польша, Германия азаддалтахънилизи суненира пай кабихьибсири.

Илини, 1941 ибил дусла июльличив, аэродромла бузери гIеббурцуси, 198 ибил батальонна командирла, политикала шайчивси заместительлакъуллукъуни дузахъулри.

ИлхIелиЦентральный фронтлизир детерхурти дявила далдуцуназир жигарла бутIакьяндеш дарибтири. 198 ибил батальонничил варх, дявила далдуцуназив ургъули, Брянскла фронтлизивра калунсири.

Прибалтикала фронтлизив ургъухIели, дергълизир дакIударибти гъабзадеш ва игитдеш багьандан ХIунтIена Зубарила ва ЧебяхIси ВатIа дергъла II-ибил даражала ордентачил шабагъатлаварибсири.

Белоруссияла 1-ибил фронтлизив ургъули, Одер хIеркI ихъухIели дакIударибти гъабзадеш багьандан, Нейсе хIеркIличи бургъанти баахъескъулайти шуртIри гIердуцни багьандан, Польшала хIукуматла «Одер, Нейсе, Балтика багьандан» бикIуси орденничил шабагъатлаварибсири.

1945 ибил дусла мартличивад вехIихьили, ЧебяхIси ВатIа дергъ таманбиайчи М.-С.И.Умаханов Белоруссияла 1-ибил фронтла, 171 ибил дивизияла, 525 ибил полклапарторг сайри.

«Майор Умахановли нушала полклизиб къуллукъбируси замана, дебали чеветаибси, сунела къуллукъуни дузахъес балусипартияла-политикала хIянчизар виъничебаахъиб.

Илини сунела бузери устадешличил тIашбалтулри, гьарилбирусилизиб партияла къяяназибти, дергълизибхIелира,бамсриихъухIелира гьаларти къяянази кабалтулри, илдала кумекличил,лебилра бургъантачи чевитиулри,илди уркIичеббирулри.

Берлин бурцути ва Помераниялизирти дургъбазив, гьалмагъ Умахановли, сай гьалав вашули, серхурдеш ва гъабзадеш чедаахъиб.

БегIлара дергъ бемжурси замана, сунела гIямрулисурехи лебниличи хIерхIеили, дергъла гьаларти къяяназив вашулри, ва цархIилтас гIибрат чебиахъулри, сунела коммунистуназирадра илдигъунти гъабзадеш тIалабдирулри», — 1945 ибил дусла июньничиб М.-С.И.Умахановличила сунела командирли илкьяйда белкIунсири.

Лебтанилра балуси саби, Берлиннизибси гъармука-фашистунала,халаси дявила цIакьличилси кьукьякъирбарахъес ва Берлин буцахъес, Советский Союзла маршал Г.Жуковла бекIдешлиуб, 1-ибил Белоруссиялафронтличи хъарбарибси биъниличила.

Илдас 1-ибил Украинала фронтлира кумекбарес гIягIнисири.
М.-С.И.Умахановли гьанбиркахъусири: «Дергъла дусмазир, нуни гьачамцун ахIи, ряхIмуагарти гьужумтазир бутIакьяндеш дарира, амма Берлин бурцуси дергъ селичилра цугбуцес асухIебирар, нушани лебтанилра, командиртани, политикала-хIянчизартани, офицертани, бургъантани балулри, илаб нушала дергъла гьуни таманбируси биъниличила.

Лерилра цIакьани дяхIчиаили, бячIес гIягIнисири,Берлиннизи аркьуси гьунчиб, чIумали гьалабизурти, барскъаби, фашист-гъармукабала, халаси кьукьялацIакь».

Нушала бургъантала ургаб абз бехIбихьибсири, илдас цаибтала къяяназиб Берлиннизи бухIнабухъес ва Рейхстагла чеди Чедибдешла байрахъ катIес дигулри.

Итди бурхIназиб, «Горняцкая правда» бикIуси фронтла газетализиб, «Хабарла дивизия» -уличилси статья дурабухъунсири.Илизи белкIири: «Частьла парторг Умахановла бекIдешлиубти хIялумцIанти бургъантани(разведчики) Берлинна мякьлабси Панковла чеди хIунтIена байрахъ катIун. Ил гIядатла байрахъ ахIенри, 3-ибил гьужумла (ударная) гIярмияла Дявила Советли, Берлинна чеди катIахъес хасбарили,бургъантази бедибси, байрахъ сабри».

1945 ибил дусла апрельла 20-21-ибил дуги, полкла командирла хасси хъарбаркьличил, М.-С.И.Умаханов бургъантала (стрелковый) 1-ибил батальоннизи вархьибсири. Илини,сай гьалав вашули, бургъантала ва командиртала гьав ахъбурцусири.

Иличибли батальонни сунела гьала тIашбатурси хъарбаркь чедибдешличил бетерхахъур.
Фашистунани, тупала ва минамётунала цIа чекьурли, саби чебухъес кьасбарибхIели, полкла командир подполковник Николаевла хъарбаркь хIясибли, бургъантала кIел роталичил, машинабала гьуни алавбарили, къаршикартала гIела шайчи арякьун ва хабарагарли душмантачи чевхъун.

УркIбухъунти, алавдурцулра или урухбиубтифашистуни, халати детахълумачил гIелумбизур, 2 машина, 2 туп, 100 кабушибти, 46 ясир дергъла авлахъличиб калун.
Берлин бурцуси дергълизир М.-С.И.Умахановла гьунартачилагенерал-лейтенант Телегинни белкIунсири: «171 ибил дивизияла 525 ибил полк Панков шагьарлизи бухIнаберхур. Гьунчиб къаршибикибси, ургарти даршдусмала, къаркъала къала, нушала бургъантала гьужумлис чIумаси гьалабизли бетаурсири.

Бургъанти,хIялумцантала (разведчики) кьукьялис бекIдеш дарили, гIярмияла Дявила Советли бедибси байрахъ барх касили, полкла парторг Умаханов,къала бурцутала цаибти къяянази дуравхъун.

Илала някъбазибси байрахъ гьунартачи жибикIулри,илала гъабзадешли бургъанти уркIичеббирулри.

ХIялумцIанти (разведчикуни) Булатов, Попов, Минин ва парторг Умаханов цаибтала къяяназиб фашистунала къалализи бухIнаберхур. Илгъуна сайри Умаханов лебилра сунела дявила гьунчив».

М.-С.И.Умахановла дявила гьунартиСоветская гIярмияла командиртани ва улкали ахъли кьиматладарибтири.

1945 ибил дусла мартличив, Балшагьар буцни багьандан, ЧебяхIси ВатIа дергъла 1-ибил даражала орденничил шабагъатлаварибсири, 1945 ибил дусла майличив Берлин бурцухIели дакIударибти гъабзадеш багьандан, Дявила ХIунтIена Байрахъла орден бедибсири. Рейхстаг бурцухIели дакIударибти гъабзадешбагьандан СССР-ла маршал Г.Жуковли илис баркалла багьахъурсири.

Илала гIурра, гIяхIцад дявилизир сархибти ордентира медальтира лерти сари, илдала ургар, социалист улкнани дедибтира. Лерилра нуни гьанхIедушира.

Сунела гIямрула вецIалцад дус илини СССР-ла гIярмиялис харждариб. Дергъ таманбиубли гIергъира, улкалис къуллукъбирули Германиялизив калун. МяхIяммад-Салам Иьясович Умаханов 1947 ибил дуслизив гIярмиялизивад хъули чарухъунсири.
Даршуси бузерилизи ахъибхIели, МяхIяммад-Салам Ильясович Умахановли республикалис бекIдеш дирухIели, экономикализиб, культурализиб, багьуди кайснилизиб, арадеш мяхIкамбирнилизир, гIурра дахъал шалубачиб, нушала республикала халкь бурес хIейэсли гьалабяхI арбякьун.

Иличила халкьли хъумартурлира ахIен, илис уркIи-уркIилабад баркала бикIули саби, ва гьарли-марси гьавкьянаван мурталрагьануршули саби.