2024 ибил дусла баянтачи хIеризалли, Россиялизир адамти хъайчикабиънила 880 азир анцIбукь диуб. Амма ил заманала духIнар хъали-цIа дехънила, декIарбикнила 644,5 азир анцIбукьра диуб. Пикридухъеная хIуша, 10 мекъ дарибхIели, илдазирад 8 хъалибарг декIардиркули сари.
ГIергъити вецIал дус касибхIели, декIарбиркнила анцIбукьуни дебали имцIадиубли сари. Бахъал адамтани саби декIарбиркнилис «хасиятличил далдиркули ахIенра» ибси сабабра бурули саби. Марлира, илгъуна биэсра асубирар. Пикриухъалли, сабабти дахъал лер. Чедиб буриливан, хасият балхIебиркни, мискиндеш, хъали-цIализиб чула саби хIербиэс хIебирни ва цархIилти. Психологунани цагьатIи сабаб гьалабирхьули саби: чула азаддешлизибад бухъес урехи.
Россиялизиб мекъ бирнила дусми «халадаили» сари. Гьанбиркур дила бегIтани бурули, саби биштIали бирухIели, дурхIя балугълаваибхIели мекъ бирусири или. Ургабил хIясибли, жагьилти 17-20 дус биубхIели, хъайчикабалтутири. Гьаннала баянтачи хIеризалли, 30 дусра имцIалира биубхIели саби мурул адамти хъайчикабирути. Психологунани бурни хIясибли, адам «халавиънила» манзилти гIеркъадиубли сари. Гьалаб багьуди, хIянчи баргни ва хъалибарг акIахъни 20-25 дусла манзиллизир детурхути гIямрула бутIнири. Гьанна биалли, ил манзил 30 дусличибра имцIали бухъянбитIи саби. Илгъуна аги саби Европализибра. ГьатIира халаси зугIяла — адамти алкIнила бетуц (рождаемость) хIярхIбиъни. Россиялизиб, ургабси хIясибли, бегIти 28 дус биубхIели саби илдала цаибси дурхIя алкIуси, Европализиб — 31 дус биубхIели.
Психолог Лариса Каравайцевани ил анцIбукь дагьрилизир диубти дарсдешуначил бархбалсахъули саби. Гьаннала адамтани хъалибарг акIахъни чараагарси хIяжатдешлизи халбирули ахIенну, чула чус валикибси гьалмагъ декIарварнилизиб чебиули саби. БекIлибиубси сабаб — чула «гьалмагъличи» имцIадиубти тIалабуни. Гьалаб хъалибарг чула наслу калахъес алкIахъуси биалри, гьанна дигули саби чула мякьлав уркIи-хIял аргъибси, дагьри-гьавлизив гъамси адам виубли. Илгъуна адам варгес гьамадли ахIен ва иличибли мекъ бирнила манзилра дебали бухъянбилтIули саби.
ЦагьатIи сабабли бетаурли саби сунела азаддеш бетихънила урехи алкIни. Бахъли хъайчикайънилизир имцIати пикруми-шишимти, чула гьалар алкIути чеаслуми чедиули сари. Дахъал хъалибаргуназир дирар зигаръала, сарира бегIти цаличил ца къалмакъарли бирули. Илди секIал дурхIнани чедиули, белгиси урехи алкIахъули саби. Илдас дигули ахIен сабира илдигъунти аги-кьяйдализи бикес.
Адамлис гьаланачи сунес дигуси барес, пикруми-кьасани детерхахъес, гIяхIти имканти акIахъес къайгъилизив сай. ЧIянкIли илала гIергъи – хъалибарг абикьес. Гьалаб халати бикIутири: «Мекъ барили гIергъи, хIура хьунулра дузули, хъали-цIа акIахъес дирудая, барх давла сархидая, дурхIнанира кумекбиру». Гьанна лебтасалра хIядурси давлаличилси гьалмагъ варгес дигули саби. Жагьтас къиян кабихьили, селра сархес, бузес дигули ахIен. Балули ахIен бекIлил лехIирхъес, цали цала гъайла мягIна иргъес.
ИшбархIи бахъалгъунти жагьти рурсбани хурег барес балули ахIен. Ил бирахъес нешананира бурсибирули ахIен. Се бируси ил бирули, зянкъдяхъили, хIядурси хурег кабухахъес вирули виалли, бикIули саби илди. Ца биштIаси багьана баргили, къалмакъар дарили, жагьилти декIарбиркули саби. ГIяйиб чичиб саби? БегIтачиб. ДурхIни, верхIел дус биубли гIергъи, бурсибирес хIяжатти саби гIямрула имтихIяйчи, бегI гьалабси яргализиб – хъалибарг ахIерабирниличи. БекIлибиубси — чули бируси секIайс жаваб бедлугахъес, жавабкардеш дихахъес. Нуни гьаман иргъули вирус «халабаибхIели бала» бикIули. Юх, дебали кьанни бирар.
Диаграмма барибси саби ВЦИОМ (Всероссийский центр изучения общественного мнения) баянти хIясибли. ХIердизирая иличи, илизир хъалибаргуни декIардиркнила бекIлидиубти сабабти гьаладихьили лер, сарира адамтани дурути.
Руслан Ражабов