УмуряхIил МяхIяммадовна Шапиева 1924 ибил дуслизир акIубсири. Ириъ, ил акIубхIейчирад 100 дус дикнилис хасдарибти чумал балбуц детерхуртири, Москвализир — Россияла писательтала Союзла Юртлизир, илала биштIаси ВатIайзир — Сергокъалализир, МяхIячкъалализир.
Илала пагьмуличил сагали гьунираэс ибси дила пикри гьаннацун бетерхахъес имканбакIиб.
Р.ХIямзатовла уличилси Дагъиста миллатла библиотекала жузала кьасиличир, чилилра хIеделчIи лямцIардикIули кайхьибти жузала ургар, делкунти, дуркьдиубти УмуряхIил Шапиевала жузи даргес, чердикIес гьамадлири.
Даргала лукIутала ургаб гIяхIцад поэтуни, журналистуни хьунул адамти лебли биалра, хабуртала, прозала жузи лукIуси УмуряхIил Шапиева ахIенси, цархIил хьунул адам нуни ралули ахIенра. Ил багьанданра, дарган писатель хьунул адамла белкIаначил сагали гьунираэс хьулрикIусири.
ХIера дила някълизир лер УмуряхIилли делкIунти хIябал жуз. «Мардеш» бикIуси жуз 1965 ибил дуслизиб Дагъиста жузала издательстволизиб, гьаннала лукIутани муэрлизибра чехIебиуси, хIябал азирла тиражличил дурабухъи саби.
«ТалихIчебтили алкIути ахIен» бикIуси, 256 бяхIличилси роман, урус мезличи шурбатурли, Москвализиб «Советский писатель» издательстволизиб, 1977 ибил дуслизиб, хIябцIали азирла тиражличил дурабухъи саби.
«Филоксера» бикIуси, сунези кIел роман кадерхурси, шударш бяхIличилси жуз, 1996 ибил дуслизиб, Дагъиста жузала издательстволизиб ца азирла тиражличил дурабухъи саби. Библиотекализир УмуряхIил Шапиевала, халкьли дучIули дуркьдарибти гIурра цархIилтира жузи лерри, лерилра делчIес бетхIерни балули, илди нуни кахIесира.
Наб гьанбиркуливан, нуни делчIунти УмуряхIил Шапиевала жузи имцIаливан сунела гIямрула анцIбукьуначила сари, цархIил тяхIярли буралли, сунела биографияла журала сари. Или хIебиалри, илцадра мурхьли, хьунул адамла пикруми, гIямрула гьундури, гьарил сипатбарибси анцIбукьлизир дакIудирути, назикти хасиятла хIялани, къиликъуни, вегIла уркIилизир акIубти диаллицун вируси сай, илцадра дархьли белгидарили, бучIутас гьаладихьес.
1965 ибил дуслизиб дурабухъунси «Мардеш» бикIуси жузлизир ЧебяхIси ВатIа дергълис гьаларти, дергъ бетурхухIелила, ва ЧебяхIси Чедибдеш сархили гIергъити дусмазирти, дубуртазибси шила гIямру чедаахъили сари. Жузлизир даргес вирули сай марти дигайлис диргаладулхъути гьар-урла гIядатуни, чула талихI баргес умцIути рурсбала хIялалти пикруми ва кьасани, чула уршбала пикруми гIерхIедурцути нешанала хатIаби, къиянти аги-кьяйдализиб хIялалти халкьла игитси бузериличил лушуси Совет хIукумат. Жузлизир лер хIялалдешличир мас-давла гьалар чедиути адамтала хатIаби ва бунагьуни. «Мардеш»-лизиб бекIлибиубти игитуни саби Марзи ва МикагIил. Сунела дигай ахIерадарес гьунарра, гIякьлура хIедаибси Марзини хала нешли варгибси гелешмешличил гIямру цадирули сари. ГIямрулизиб илди, сеналра барх хIербиэс хIебирути, цаличил итил пикрумазиб ва хIяланазиб балбикес хIебирути адамти бетарули саби. Или биалра Марзизирти дубурлан рурсила яхIра, ламусра, адабра чедидиркули сари.
Повестьлизирси Таиса Ивановнани, дубурланти бучIахъес Киевлизирад нушачи ракIибси рурсили, сунес нешла мер буцибси Сапият–аба рургули сари. Марзила хъубеш неш биалли, уркIи хIергъуси, давлаличи гъаргъси хьунул адам уррулхъули сари.
Шилизибси школала гIямру, бара кьяшмачи кабилзуси колхозла хIянчи, белчIуди дархьдатурли, хIяланала ва пикрумала бархибдешлизиб сунела талихI баргес умцIуси ПатIи, танкаби хIедакIахъес, бугIярси янилизир, хандакьуни укъули бузути хьунул адамтани чекасибти къияндешуни, сунес ахIерси мурул адам варгес кьасличил дявила майдайчи дурарулхъуси ПатIила гьунарти сипатдарили сари жузлизир.
Илди лерилра анцIбукьуни, гьайгьайрагу, УмуряхIил Шапиевани сунела хIулбани чедаили, уркIили аргъили, пикруми каргьахъурли гьаладихьили сари. ЦархIилван биэсра хIебирар, вегIли хIебалуси хIякьикьат илцадра марли чебаахъес вируси ахIен.
Урус мезличи шурбатурси «ТалихIчебтили алкIути ахIен» бикIуси романнизиб, бекIлибиубти игитунас авторли цархIилти уми дедили риалра, романнизиб «Мардеш» бикIуси повесть даимбарили сари. Игитунала кьисматунира, илди детурхути мер-мусара цадехI сари.
Романнизир хьунул адамла тIабигIятла къиликъуни дархьли сипатдарни багьандан, илис мурхьси психологияла журала роман саби или бурес вирули сай.
Романнизирси бекI игит Уздиятли «Мардеш»-лизирси Марзила гIямру даимдирули сари. «Мардеш» бикIуси повестьличил цугбуцибхIели «ТалихIчебтили алкIути ахIен» бикIуси романнизир сунела белкIанала устадешлизир, белкIла каргьнилизир, автор сецадла кьадарлизир гьаларяхI аррякьил учIусини якьинни чебаэс вирули сай.
Дахъал пикрумачил, шишимтачил, яхIличил, сабурличил, мардешличил Уздиятли сунела талихI бургули сари. УмуряхIил Шапиеваниван хьунул адамла уркIила хIялани сипатдарибси гIур цалра белкI даргала литературализиб наб къаршихIебикиб или бурес рирулра нуни.
«ТалихIчебтили алкIути ахIен» ва «Филоксера» (тIутIила кьадуби дубкIахъуси жявли тIинтIбируси биштIаси милякъ) бикIути романти дубурлан хьунул адамла адабличила, яхIличила, сабурличила, мардешличила гъайдикIули сари. «Филоксера»-лизир илкьяйдали сипатрарили сари, сунела гьарил бируси балхIебикибси, балкIси гIямрула гьунчирад аррякьунси, сунела баркьудлумас кьимат кабатес гIякьлу агарси Залму бикIуси хьунул адамра. Макруличил, рушбатуначил, хьунул адамла адабличи далхIейкибти баркьудлумачил, Залму газетала бекI редактор ретаурли сари. Амма хIяжатси тяхIярли хIянчи барес илала дагьрира, гIякьлура даили ахIен.
Илди романти, саби сегъунти биэс гIягIнитил гIердугьути, мурхьси гIякьлула жузи сарливан, гьаннала жагьтази делчIахъес гьаладихьес лайикьли сари. Уршбази гIякьлу касахъес гьаладихьести сари «Филоксера»-лизирти СултIа, ГIялибегла, Пахрудин ГIялиевичла сипатуни. Илди гьарли-марти гIямрулизиб даим къаршибиркути адамтала сипатуни сари. Жузлизибти игитуни пикрихIебарибти, хIербирули лебти, мицIирти адамти саби. Илди жузи делчIунхIели, гьанна хIербирути адамтасра гIямрулизиб хатIахIебикес кумекли детарар или гьанбиркули саби.
Жузи халкьли дучIули диънира чебаэсли саби, илди делки, дуркьдиубли сари.
УмуряхIил Шапиева умути хIяланала ва пикрумала хьунул адамли кали сари. Или хIебиалри умути, шалати, дархьли чедаахъибти гIямруличила, мурхьти хIялани сипатдарибти жузи илини делкIес рируси ахIенри.
Халкьла энциклопедиялизир, Википедиялизир илала гIямруличила, пагьмуличила бурути чумал предложение сари лерти. Интернетлизирра, акIубхIейчирад 90 дус дикнилис хасбарибси, шадлихъличила белкIунси Салимат ХIяжиевала статья ахIенси, цархIилти баянти хIедаргира.
УмуряхIил Шапиева Россияла писательтала ва журналистунала союзунала член, РФ-ла культурала рурибси хIянчизар, ДР-ла премияла лауреат сарри.
Илини гьаланачи Буйнакъсклизибси педучилище, гIур пединститут, КПСС-ла чебяхIси даражала школа таманаибтири. Шилизир школала учительницали, ОНО-ла заведующаяли, КПСС-ла обкомла инструкторли, марксизм-ленинизмла институтлизир гIилмула хIянчизарли, «Дагъиста хьунул адам» журналла бекI редакторли рузули калун.
Ил 2000 ибил дусла августличир, гIямрулизирад шалгIеррухъунсири.
Гьаннала гIергъи даргала, Дагъиста прозализиб бузутас УмуряхIил Шапиевала ахъдешличибад, устадешличибад, бархьдешличибад уди кабацIес сеналра пайдахIебирар, сенахIенну илдала белкIани бучIантани кьабулхIедиру. Ил багьандан, гьаннала лукIантасра, илала пагьмуличила багьес чараагарси саби.
Муъминат Хаттаева