ДучIули дуркьдиубти…

УмуряхIил МяхIяммадовна Шапиева 1924 ибил дус­лизир акIуб­сири. Ириъ, ил акIубхIейчирад 100 дус дикнилис хас­дарибти чу­мал балбуц де­тер­хуртири, Москва­лизир — Россияла пи­­са­тельтала Союзла Юрт­ли­зир, илала биш­тIаси ВатIайзир — Сер­го­къа­лализир, МяхIяч­къ­алализир.

Илала пагьмуличил сагали гьунираэс ибси дила пикри гьаннацун бетерха­хъес имканбакIиб.
Р.ХIямзатовла уличилси Дагъис­та миллатла библиотекала жузала кьасиличир, чилилра хIеделчIи лямцIар­ди­кIу­ли кайхьибти жузала ургар, делкунти, дуркьдиубти УмуряхIил Ша­пиевала жузи даргес, чердикIес гьамадлири.

Даргала лукIутала ургаб гIяхIцад поэтуни, журналистуни хьунул адамти лебли биалра, хабуртала, прозала жузи лукIуси УмуряхIил Шапиева ахIенси, цархIил хьунул адам нуни ралули ахIенра. Ил багьанданра, дарган писатель хьунул адамла белкIаначил сагали гьу­нираэс хьулрикIусири.

ХIера дила някълизир лер Умуря­хIил­ли делкIунти хIябал жуз. «Мардеш» бикIуси жуз 1965 ибил дуслизиб Дагъис­та жузала издательстволизиб, гьаннала лукIутани муэрлизибра чехIебиуси, хIя­бал азирла тиражличил дурабухъи саби.

«ТалихIчебтили алкIути ахIен» бикIуси, 256 бяхIличилси роман, урус мезличи шурбатурли, Москвализиб «Советский писатель» издательстволизиб, 1977 ибил дуслизиб, хIябцIали азирла тиражличил дурабухъи саби.

«Филоксера» бикIуси, сунези кIел роман кадерхурси, шударш бяхI­ли­чилси жуз, 1996 ибил дуслизиб, Дагъис­та жузала издательстволизиб ца азирла тиражличил дурабухъи саби. Биб­ли­отекализир УмуряхIил Шапиевала, халкьли дучIули дуркьдарибти гIур­ра цархIилтира жузи лерри, лерилра дел­чIес бетхIерни балули, илди нуни ка­хIе­си­ра.
Наб гьанбиркуливан, нуни делчIунти УмуряхIил Шапиевала жузи имцIаливан сунела гIямрула анцIбукьуначила сари, цархIил тяхIярли буралли, сунела биографияла журала сари. Или хIебиалри, илцадра мурхьли, хьунул адамла пикруми, гIямрула гьундури, гьарил сипатбарибси анцIбукьлизир дакIудирути, назикти хасиятла хIялани, къиликъуни, вегIла уркIилизир акIубти диаллицун вируси сай, илцадра дархьли белгидарили, бучIутас гьаладихьес.

1965 ибил дуслизиб дурабухъунси «Мардеш» бикIуси жузлизир Че­бяхIси ВатIа дергълис гьаларти, дергъ бетурху­хIе­ли­ла, ва ЧебяхIси Чедибдеш сархили гIергъити дусмазирти, дубуртазибси шила гIямру чедаахъили сари. Жузлизир даргес вирули сай марти дигайлис диргаладулхъути гьар-урла гIядатуни, чула талихI бар­гес умцIути рурсбала хIялалти пикруми ва кьасани, чула уршбала пикруми гIер­хIедурцути нешанала хатIаби, къиянти аги-кьяйдализиб хIялалти халкьла игитси бузериличил лушуси Совет хIукумат. Жузлизир лер хIялалдешличир мас-давла гьалар чедиути адамтала хатIаби ва бунагьуни. «Мардеш»-лизиб бекIлибиубти игитуни саби Марзи ва МикагIил. Сунела дигай ахIерадарес гьунарра, гIякьлура хIе­даибси Марзини хала нешли варгибси гелешмешличил гIямру цадирули сари. ГIямрулизиб илди, сеналра барх хIербиэс хIебирути, цаличил итил пикрумазиб ва хIяланазиб балбикес хIебирути адамти бетарули саби. Или биалра Марзизирти дубурлан рурсила яхIра, ламусра, адабра чедидиркули сари.

Повестьлизирси Таиса Ивановнани, дубурланти бучIахъес Киевлизирад нушачи ракIибси рурсили, сунес нешла мер буцибси Сапият–аба рургули сари. Марзила хъубеш неш биалли, уркIи хIергъуси, давлаличи гъаргъси хьунул адам уррулхъули сари.

Шилизибси школала гIямру, бара кьяшмачи кабилзуси колхозла хIя­нчи, белчIуди дархьдатурли, хIяланала ва пик­румала бархибдешлизиб сунела талихI баргес умцIуси ПатIи, танкаби хIедакIахъес, бугIярси янилизир, хандакьуни укъули бузути хьунул адамтани чекасибти къияндешуни, сунес ахIерси мурул адам варгес кьасличил дявила майдайчи дурарулхъуси ПатIила гьунарти сипатдарили сари жузлизир.

Илди лерилра анцIбукьуни, гьайгьайрагу, УмуряхIил Шапиевани сунела хIулбани чедаили, уркIили аргъили, пикруми каргьа­хъурли гьаладихьили сари. ЦархIилван биэсра хIебирар, вегIли хIебалуси хIя­кьи­кьат илцадра марли чебаахъес вируси ахIен.

Урус мезличи шурбатурси «ТалихI­чеб­тили алкIути ахIен» бикIуси романнизиб, бекIлибиубти игитунас авторли цархIилти уми дедили риалра, романнизиб «Мардеш» бикIуси повесть даимбарили сари. Игитунала кьисматунира, илди детурхути мер-мусара ца­дехI сари.

Романнизир хьунул адамла тIаби­гIят­ла къи­ликъуни дархьли сипатдарни багьандан, илис мурхьси психоло­гия­ла журала роман са­би или бурес вирули сай.
Романнизирси бекI игит Уздият­ли «Мар­деш»-лизирси Марзила гIям­ру даим­дирули сари. «Мардеш» би­кIуси повестьличил цуг­буцибхIели «ТалихIчебтили ал­кIу­ти ахIен» бикIуси романнизир сунела бел­кIа­нала устадешлизир, белкIла каргьнилизир, автор сецадла кьадарлизир гьаларяхI аррякьил учIусини якьинни чебаэс вирули сай.

Дахъал пикрумачил, шишимтачил, яхI­личил, сабурличил, мардешличил Уздиятли сунела талихI бургули сари. УмуряхIил Шапиеваниван хьунул адамла уркIила хIялани сипатдарибси гIур цалра белкI даргала литературализиб наб къар­ши­хIебикиб или бурес рирулра нуни.

«ТалихIчебтили алкIути ахIен» ва «Фи­локсера» (тIутIила кьадуби дуб­кIа­­хъуси жявли тIинтIбируси биштIаси милякъ) бикIути романти дубурлан хьунул адамла адабличила, яхIличила, сабур­личила, мардешличила гъайдикIули сари. «Филоксера»-лизир илкьяйдали си­пат­рарили сари, сунела гьарил бируси бал­­хIебикибси, балкIси гIямрула гьунчирад аррякьунси, сунела баркьудлумас кьимат кабатес гIякьлу агарси Залму бикIуси хьунул адамра. Макруличил, рушбатуначил, хьунул адамла адабличи далхIейкибти баркьудлумачил, Залму газетала бекI редактор ретаурли сари. Амма хIяжатси тяхIярли хIянчи барес илала дагьрира, гIякьлура даили ахIен.

Илди романти, саби сегъунти биэс гIягI­нитил гIердугьути, мурхьси гIякь­лу­ла жузи сарливан, гьаннала жагь­тази делчIахъес гьаладихьес лайикьли сари. Урш­бази гIякьлу касахъес гьалади­хьес­ти сари «Филоксера»-лизир­ти СултIа, ГIялибегла, Пахрудин ГIя­лие­вич­ла сипатуни. Илди гьарли-мар­ти гIямрулизиб даим къаршибиркути адам­тала сипатуни сари. Жузлизибти иги­туни пикрихIебарибти, хIер­бирули лебти, ми­цIирти адамти саби. Илди жузи дел­чIун­хIели, гьанна хIербирути адамтасра гIямрулизиб ха­тIа­хIебикес кумекли детарар или гьанбиркули саби.
Жузи халкьли дучIули диънира чебаэсли саби, илди делки, дуркьдиубли сари.

УмуряхIил Шапиева умути хIяланала ва пикрумала хьунул адамли кали сари. Или хIебиалри умути, шалати, дархьли чедаахъибти гIямруличила, мурхьти хIялани сипатдарибти жузи илини делкIес рируси ахIенри.

Халкьла энциклопедиялизир, Википедиялизир илала гIямруличила, пагьмуличила бурути чумал предложение сари лерти. Интернетлизирра, акIубхIейчирад 90 дус дикнилис хасбарибси, шадлихъличила белкIунси Салимат ХIяжиевала с­татья ахIенси, цархIилти баянти хIе­дар­гира.

УмуряхIил Шапиева Россияла писательтала ва журналистунала союзунала член, РФ-ла культурала рурибси хIянчизар, ДР-ла премияла лауреат сарри.
Илини гьаланачи Буйнакъсклизибси педучилище, гIур пединститут, КПСС-ла че­бяхIси даражала школа таманаибтири. Ши­лизир школала учительницали, ОНО-ла за­ведующаяли, КПСС-ла обкомла инструкторли, марксизм-ленинизмла институтлизир гIил­мула хIянчизарли, «Дагъиста хьунул адам» журналла бекI редакторли рузули калун.
Ил 2000 ибил дусла августличир, гIямрулизирад шал­гIер­ру­хъун­сири.

Гьаннала гIергъи даргала, Дагъиста прозализиб бузутас УмуряхIил Шапиевала ахъдешличибад, устадешличибад, бархьдешличибад уди кабацIес сеналра пайдахIебирар, сенахIенну илдала белкIани бучIантани кьабулхIедиру. Ил багьандан, гьаннала лукIантасра, илала пагьмуличила багьес чараагарси саби.

 

Муъминат Хаттаева