Тарихлизиб даимлис калунси анцIбукь

Дагъиста тарихлизи даимлис ми­на­биубси анцIбукь сабри ГIяякьа­кьа­лизибси дергъ, сунезибра саби гIя­хIъулатала гIярмия (Добровольческая армия), кьуватти ярагъ­личил бегIбиубти азирцад адам лебси, сабира даргала шимазибад цалабикибти, ханжулти ахIи, цархIил ярагъ дебали камти партизантала отрядли тIутIубарибси. Ил дергъ СССР-ла мер-мусаличиб кабикибси граждан дергъла анцIбукьуназибад бегIлара цIакьсилизи хал­бирули саби.

…1919 ибил дусла августла 17-личив генерал М.Халилов дубурла шимала ва округунала бургачи дугьаизурсири адамти большевикуначи къаршили дявилизи ахъбиахъес или. Илини тIалаббирулри гьарил округлизибад азирличибад кIел азирличи бикайчи сунес кумеклис адамти бархьаахъес. Ил буйрухъ таманхIебарибти шимала халкьлис урехи чебиахъули, Дагъиста цацадехI шимази ва махьурбази Деникинна къазакъунала, ярагъли бегIбиубти, даршал адамлизирад цаладикибти отрядуни кадатур.

Деникинна бургъанти шимикад башулри ва халкьлизирад палтар, берк-бержла продуктуни дурчулри, чула ибси хIебирути кабуршулри. ЦIали дигуб Дургелила ва Къадарла шими. Цар­хIилтасра илгъуна бирехIе или урехи чебаахъиб.

Дубурла шимала халкь мутIигIбикIули ахIенри. ИлхIели Деникинни буйрухъбариб гьар шилизибад сунес кумеклис 20 жагьил адам хIясибли, илдас урчи ва берк-берж дучахъес. Илгъуна тIалаб бартаахъес хIейгути халкьлис бегIлара халаси къакъбяхъли бетаур боль­ше­викуни. ИтхIели Северный Кавказлизиб революцияла баркьуди чедибикахънилис жавабкардеш дихути С.М.Киров ва А.И.Микоян Дагъиста большевикуначи дугьабизур Деникинна гIяскарлис къаршидеш дирниличи хIядурдеш барахъес ибси тиладиличил.

АрагIебли Дагъистайзиб Деникинничи къаршиси дявличи хIядурдеш бехIбихьиб. Ил хIядурдеш хаслира жигарли бетурхулри даргала шимазиб. ГIусман ГIусмановли ва Рабадан Нуровли даргала шимала вакилти бучиб ЦIудхъурла шила мякьлаб. Душманти шакхIебикахъес багьандан цалабикибтири бархIехъ 11 сягIятличиб ва мажлис бухъянбитIун савлиличи бикайчи. Лерилра шими цадиахъубли, партизантала отряд бучес, цIубабани уцили, Лавашав тIашаибси Ахъушан ГIяли-ХIяжи ватаахъес хIукму бариб.

Чумал бархIи дикили гIергъи ярагълабиубси даргала отряд Лаваша бакIиб, Деникинна бургъантачи чебухъи, Ахъушан ГIяли-ХIяжи вархьаахъиб, кабушибти, бяхъибтала дурабад, гIяхIцад душмантира ясирбуциб. Ил хабарли Деникин дебали гIясивиахъуб. ДешлахIярличиб хIядурдеш бехIбихьиб, сагали Лавашала шиличи чебухъес кьасбариб.

Большевикунани илдала кьасаначила багьур, Лавашаб Оборонала штаб акIахъуб, илис бекIдеш дарахъес Ахъушан ГIяли-ХIяжи викIиб. Оборонала штабли къалабали хIянчи бехIбихьиб, сенахIенну дубурла шимас бургъанти бучахъес бедибси Деникинна буйрухъ бетерхахъес чебаахъибси замана кабурхулри, дубурлантас Деникинна шайчи кабизес дигули ахIенри, ил хIебаралли – халкьличи балагьуни хIерлири.

Даргала округлизирти къаршидеш дячIес багьандан, Деникинни халати цIакьани хIядурдариб, чузирра 1000-цад шушка, пулеметуни, тупи, тупангуни лерти.
Оборонала штабли иличила багьур ва халкьличи дугьабизур: «Ил урехила цIакьличи къаршили лерилра цадиэс, чили се барес вирули виалра, дявилизиб кумекбарес!»
Даргала округла лерилра шимазиб ил жи уркIи-уркIилабад гIеббуциб. ЦIубабала зулмукардешли сабурлизибад бухъахъунти адамти штабла хъарбаркь бетерхахъес гъазализи ахъиб.

Августла 22-личиб ГIяякьакьализи Деникинна разведка бакIиб, сунезибра 15 адам лебси. Дегала шила мякьла абаибхIели, илди ясирбуциб ва Лавашабси штаблизи киб. Илдани дурутазибадли багьур полковник Лавровла гIяскарличи хъарбарили биъниличила ГIяякьакьализибад лаг дурабухъи, Лавашала ши буцили, штаб тIутIубарили, гIур цахIнабли Дарга мутIигIбарахъес. Штабла хIукму хIясибли ГIяякьакьа-алавти дубуртачи партизанти учибиркесбяхIиб.

Августла 23-личиб савли 6 сягIятличиб полковник Лавровла отряд ГIяякьакьализибад лагбяхIли гьайбиуб. Илдазир лерри дахъал ярагъ, 28 пулемет ва 6 тупра дархли.
Лавровла гIяскар Дегала шила мякьла абаибхIели, бяхIла хъарличибад илдачи иртесбяхIиб. ГIяскар тамай бухIнаберхурли, чула ваяхI чедихьибти уркри гьардакIибхIели, ахъти мераначибад илдачира иртесбяхIиб.

Лавровли аргъиб сунес я гьалабяхI, я гIелабяхI гьуни агни. БархIи ахъайчи дяви даимбиуб. Деникинна бахъал бургъанти кабушиб, амма партизанталара къяяни камдиуб.
Илабси дергъличила аргъили, даргала лерилра шимазибад кумеклис адамти музабулхъесбяхIиб. Хьунул адамти ва бара халабаибти дурхIни булан бакIиб. Илданира биубсигъуна кумек бирулри.
БархIехъ кьанни бакIиб Лавашабад Рабадан Нуров, ГIусман ГIусманов ва Оборонала штабла цархIилти членти.

Савли, шала пIякьдикибмад, дяви сагадан бехIбихьиб. ЦIубабала ярагъ цIакьлири, дахъалри, ва хIунтIена партизантас ярагъла шайчиб илдачил абикес имкан аги. ХIунтIена партизантала цIакьлири Дагъистайчи диги, халкьлис мардеш, зулмукар душмайчи гьими. Душманти алавбуцилри, илдас цалра шайчибад батбухъахъес имкан хIебедес сабри партизантала кьас, амма хIерила гIергъи, хIябал сягIят дикибхIейс, илдала хIярхIуби кадерхур. Хабар аргъиб Лавровлис кумеклис Деникинни сагати цIакьани дархьили диъниличила. ГIур бареси аги – някъбазир ханжултачил «Детахъирая, душманти, нушала ванзаличирад!» или вявбикIули, кIел азирцад адам бяхIяназибад катхIел кабухъун. Някъ-някъли цIакьси дяви бемжур. Илгъуна урехиагардешличи хIерти ахIенти цIубаби уркIбухъун. Ярагъ дархьдатурли, ДешлахIярлизибяхI гьаббухъун.

Полковник Лавров ва илала азирцад бургъанти кабушили, пулеметуни, тупи, тупангуни дуцили, хIунтIена партизанти ДешлахIярлизи бухIнаберхур ва илди мер-мусара азаддатахъур. Душмантас чула ярагълизибад саби алхес кьадарли уббухъун. Амма хIунтIена партизантала детахълумира камти ахIенри. Ца МикIхIила шилизибадцун 62 адам алхун.

Даргала партизанти кIел бутIаличи бутIиб, цабехIти гьайбиуб Темир-Хан-ШурализибяхI, цархIилти — Дербентла шайчи. Сентябрьла 6-личиб Дербент шагьар цIубабазибад азадбатахъес багьандан дяви бехIбихьиб. Даргала партизантачил бархбикиб бахъал цархIилти миллатуналара.

Сентябрь, октябрь бузразир Дербентла ва Темир-Хан-Шурала шайчир цIакьти дявти демжур. Гьар мерлаб хIунтIена партизанти халкьли гIеббурцутири, ярагълис арц, берк-берж, ванати палтар дурчутири, мурул адамти бургъантала къяянази кабурхутири.

…1920-ибил дусла мартла 30-йчиб хIунтIена партизантани Порт-Петровск азадбатахъур. Апрельла 2-личиб С.Орджоникидзени Москвализи багьахъур Деникинна цIуба­базибад Дагъистан тамай азадбатахъурли саби или.

Ил чедибдешлис бехIбихьуд биалли кабихьибсири ГIяякьакьализибси дявили. Нушала чебла — иличила хъумхIертес ва чеалкIути наслубази балахъес!

 

Профессор ГIядил-Герей ХIяжиевла «Сражение в долине Ая-Кака» бикIуси жузлизибад хIядурбарибси – П.Маллаева