Бурули бирар, Советский Союзла Урхьула-дявила флотла БархIи акIахъес адмирал Николай Кузнецовли пикрибарибсири или. 1939 ибил дуслизиб илини Совнаркомлизи (Советское Правительство) Советский Союзла Урхьула–дявила флотла БархIи кабизахъес гьалабихьибсири. Ил БархIили кабизахъур июльла 24. Илини ил барибсири, нушала урхьула цIакьаначи имцIали пикри бяхIчиихъахъес багьандан ва жагьилтани илаб къуллукъбирни халаси хIурмат-кьиматлизи халбирахъес пикрили.
ГIурра бурули бирар, июльла 24 ибил бархIи Сталинни декIарбарибси саби, адмирал Кузнецовла дявила сархибдешуначила гьанбуршес багьандан или. Июльла 24 Кузнецов акIубси бархIи сабри.
Июльла 24 нушала Дявила-урхьула флотла БархIилизи халбирули 41 дус калун, 1939 ибил дусличибад 1980 ибил дусличи бикайчи. ГIур ил БархIи июльла бегIла гIергъиси алхIят бархIиличи арбухиб. 2006-ибил дуслизиб Россияла Президентла ХIукму хIясибли июльла бегIла гIергъиси алхIят бархIи Россияла Урхьула флотла БархIилизи халбируси саби. Ишдус ил июльла 27 ибил бархIи саби.
Ил бархIи нушала улкализир бегIлара бахъал халкьличилти далдуцуни урхьнала дубларти, нуни удир гьандушибти шагьуртазир дурадуркIути сари: Санкт-Петербурглизир, Севастопольлизир, Кронштадтлизир, Владивостоклизир, Калининградлизир, Новороссийсклизир, Балтийсклизир, Североморсклизир, Каспийсклизир ва цархIилтазир.
Ил бархIи бегIлара бекIлибиубси гIядат саби дявила гамурбачиб Дявила-урхьула флотла лишан Андреевский байрахъ ахъбурцни. ГIур дявила гамурбала парад дурабуркIуси саби. Ахирличир, гьайгьайрагу, дявила–спортла абзанира дурадуркIути сари.
Арбякьунси дуслизиб нуни Россияла Дявила-урхьула флотла БархIилис (ириъ ил бархIи июльла 28 сабри) хасбарибси макьала белкIунсири дила шан ва гъамси юлдаш ХIяжибяхIяммадла МяхIяммадличила. Июльла 28 дила юлдаш акIубси бархIира саби. ИтхIели, гьала хили, нуни МяхIяммад МяхIяммадович юртани тIашдалтутала БархIиличилра мубаракварибсири: илкIун ДР-ла урибси строительра сай.
Ишдус нуни Россияла Дявила-урхьула флотла БархIилис хасбарибси макьала МяхIяммадла виштIалгъуна узи, сайра дила юлдаш ГIябдулла ХIяжибяхIяммадовличила саби лукIуси. Дербентлизив хIерируси иличи нуни телефоннизирад зянкъдяхъира ва сунени гIярмиялизиб къуллукъбирули деркIибти дусмачила баянти дурахъес тиладибарира.
ГIябдулла МяхIяммадович ХIяжибяхIяммадов акIубси сай 1950 ибил дусла октябрьла 2-личив Дахадаевла районна Дибгашила шилизив. Дибгашила школализир гехIел класс делчIунси илини Каспийск шагьарлизибси техническое училище отличноли учIули таманбарибсири. ИлхIели ГIябдулла 17 дус сайри виубси.
Бурес чебиркур, МяхIяммадлара, ГIябдуллалара, риштIаси рузи Султанатлара дудеш ХIяжибяхIяммад МяхIяммадов 1965 ибил дуслизив камти гIямруличив, зягIипикили, вебкIибсири илира. Илдала нешлис суненицун хIябал биштIати абикьес ва илдази чебяхIси даражала багьуди касахъес къиянбулхънира якьинсири. Ил багьандан урги дусмачи адхIеибси ГIябдулла сай гIяхIъулали гIярмиялизи арякьунси.
Каспийск шагьарла дявила комиссарли, се журала гIяскуртазиб хIед къуллукъбарес дигулри ибхIели, илини «Дявила-урхьула флотлизиб, илаб къуллукъбирули дила халаси узира лев», или жаваб бедибсири.
— Ну вархьли Кронштадтлизи арукибсири, — викIар ГIябдулла набзи. — Гьаланачир 3 базла курсани делчIахъун. ГIур атомная подлодкаличиб, электро-механическая частьлизиб къуллукъбирусири. Балтийский флотла азадли мушулбашнила цахIнарти абзаначиб цаибил мер буцибси ну, Кронштадтлизиб спортрота агархIели, Черноморский флотлизи спортротализи вархьибсири. Илаб къуллукъбирутачил валхIейкни багьандан, ну Крымская областьла Балаклава бикIуси шагьарлизи С-98 подлодкаличиб къуллукъбирахъес вархьира.
КIиибил рангла (даражала) шинна удибад башуси гамила капитан М.П.Самойлов сайри нуни къуллукъбируси подлодкала командир. Ну илав цаибил классла специалист, дявила ва политикала шайчивси отличник ветаурра. Гамила хIурматла уркьуйзира дила у белкIунсири.
Дила гIярмиялизиб къуллукъбирнила замана бикибхIели, шинна удибад башуси гамила командирла пикри акIуб, ну Киевла дявила-политикала чебяхIси даражала училищелизи учIахъес вархьес. Пикриухъахъес заманара гиб. Нуни нешлизи ва халаси узизи иличила кагъарлизи белкIунра. Илди разихIебикиб. Ну, илди бикIуси барили, хъули чарухъунра. ХIебалас, сегъуна кьисмат бирусирил дила, рахли дявила-политикала училище таманаибси виасри.
— Шинна удибад башуси гамиличив хIу гьачамалра гьарахъси архIяличи вархьибсирив? – хьарикIулра ну илизи.
— «Океан» бикIути дявила хIялумцIлабачив нуни къуллукъбируси гамиличив ну 27 бархIи Средиземное урхьуличив калунсира.
Наб хIябал дусла духIнар хIябал отпускра гибти сари. Амма ну лерилра отпускуначи хъули чархIевхъунра. ХIуни балуси саби, Мурад, нушачиб отпускличи вакIибсиличи адамти башути биъни. ГIягIниси тяхIярли илдала хIурматбарес дила нешлис къиянбулхъан ибси пикрили ну отпускличи хъули вакIибси ахIенри.
— Сегъуна дявила звание бирусири шинна удибад башуси гамиличиб къуллукъбируси хIела?
— Гамиличив ну бекIливиубси старшина вирусири. Замана кабизахъурли (срочная служба) гIярмиялизиб къуллукъбируси ургъанни ил у (звание) гьамадли сархес вируси ахIен.
— ЦархIилтачиб имцIали хIела уркIиличиб калунси гIярмиялизиб биубси сегъуна балбуц гьанбиркули хIед?
— Шинна удирад дашути гамурбачивси ургъанни халируси балбуц. Урус мезли бурасли, посвящение в подводники. Ил балбуц гьанбикалли, дила кьаркьала гьаннара руржесбирхIур, ну 18 дусла гIямруличивси ургъан сайхIеливан.
— Се бурес вируда хIуни нушала улкали дурабуркIуси дявила хасси балбуцличила?
— Ил хIянчи дебали бархьси саби или бурес вирус. Ну ил бехIбихьибти цаибти бурхIназивадал Дербент шагьарла военкоматлизи вякьунсира. Нуни илаб ну чи сайрал багьахъурра ва, гIягIнибикалли, ил балбуцлизир бутIакьяндеш дарес хIядурлира или бурира.
ХIяжимурад Ражабов