«Халкьли дила уркIи-хIял мурталра иргъутири»

ЖамигIятла ва политикала машгьурси хIяракатчи, меценат, «Тарихла-культурала рухIла давла» ДРОО-лис бекIдеш дируси БяхIяндова Перзият Кьурбановачил сари акIубси бархIилис гьалар къарширикес ва ихтилат дураберкIес имканбакIиб.
Ил газета бучIантасра гьалабихьес дигулра.
— Перзият Кьурбановна, гьалабван къулайбарили гIергъи, дявила асилдешла музей шадлихъла аги-кьяйдализиб абхьибсири. Ил акIахънила тарихличила гьанбикахъесра замана баили саби. Ил абхьнилис сиптакарти комсомольцыби саби или лукIули саби гьар-чинабалра. ХIед лерилра илди дусмазир дяхIцIилиур калес имканбакIиб, хIятта хIу ил пикри-кьасла автор риадлира, хIела икьалаличил музей тIашбатурси ва къантIси заманала бухIнаб (хIябал базла бухIнаб) бузесаибси биалра.
— Тамаша, хIуни чинарад даргибтив илди баянти (пишрирхъули). Журналист ПатIимат Тазаеванира балли балуси ахIенригу иличила, дахъал дусмазир набчил рарх рузукъира.
Ил баркьудилизи нуни кабихьибси пайличила багьахъес дигуси ахIенри. Наб бекIлибиубсигъуна – баягъи проектла кьадар чузибад дигахъути адамтани дила пикри аргъни ва лебтанилра чедиути хIясилти сари.
— ХIебиалли, хIуни илди баянти гьалар чизилра хIедурили руилрив?
— ГIе, ил тамашала хабар саби (эксклюзив). Нуни хIушази бурис, ит пикри секьяйда акIубсирил. 1982 ибил дус сабри. Ну ит­хIели КПСС-ла МяхIячкъалала горкомла кIиибил секретарьла къуллукъличир рузулри ва республикала дура зумали рашусири. Чина рукьяслира, командировкабачир нуни гIядатлибиубливан, сагаси ибси секIал хIясиббирусири. Краснодарлизи ря­кьунхIели, итаб дявила асилдешла музей абхьили биъни чебаира. Итмадан пикрирухъунра – МяхIячкъалализиб сен агарсив илгъуна музей? Нушалара краевед (край руркъян) Валентина Макаровала чекаризурдешличил бучили давлачебси материал лебсиригу.
Ил архIяличирад чаррухъунмадан, ит заманалис ДАССР-ла Министртала Советла Председательла къуллукъличивси МяхIяммад Юсупович Юсуповла уличи кагъар хIядурбарира. Амма иличил гьунираэс гьалар нуни ил суал жагали бяркъурсири. Наб проектуни хIядурдируси институтлизибадти дурхIнани кумекбарибсири. Дила тилади хIясибли, комсомольцыбани лерилра хIяжатти харжани хIисаблизи касиб, музей тIашбатес багьандан кIел дерхIличилси юртла проект хIядурбариб. Нушани музей тIашбалтуси мерличиб лац дебали чебетаахъили белшес хIяжатлири, цалра галга чебхIебяхъес кьасбарира. Илкьяйдали нушани юрт белшнилис ва илала чедила куц жагабарнилис хIяжатдиркути материалтала багьнира хIисаблизи касили, лерилра харжанала сияхI хIядурбарира.
— ЦархIилван буралли, МяхIяммад Юсу­по­вичличи хIу гьар шайчирад хIядурриубли рякьунрив?
— ГIе, тяп илкьяйдали. ХIела гьала лерилра секIал гьаладихьибхIели, хIукму (кьарар) дурасесра гьамадли бираргу. ХIе­ра, ил багьандан МяхIяммад Юсуповичли нуша гIердуцибтири ва проектлис арц де­­кIар­дарибтири. Майла 9-личи бикайчи биал­ли хIябал базцун сарри калунти.
— Ил заманаличи бикайчи гьар секIал далкьаахъни хIела баркьудила хьулчилибиубси хасдеш бурги. Амма ил секьяйдали бетерхурал ну тамашарирулра. ХIябал базла духIнар юрт тIашбатнила дурарад, лерилра духIнарти хIянчурбира тамандарили, цахIнабли музей ваяхIличил, гIягIниахълумачил баршибсири. Ил тамашала анцIбукь саби…
— ГIе, тамашала анцIбукьуни кадиркули дирар, амма гIядатлибиубливан, илди адамла баркьудилизирад дигахъути сари. Хъумартес асухIебирар, музей бегI гьалаб жамигIятла кумекличил лушес бехI­бихьибсири – уркIила гьав цар­хIил­та­чира биуси саби, ил багьандан ил тIаш­балт­ниличил бархбасунти лебилра уркIи кабихьили бузутири, абзур бархIи, бамсри хIебалули. Цазаманализиб дагъистанлантачила багьахънибалашалси материал баргесра умцIутири: дагъистанланти – Советский Союзла Игитуначила, Асилдешла орденна кавалертачила, фронтовикунала картотекаличила, 1941-1945-ибти дусмазир Дагъистайзир дузули калунти эвакогоспитальтачила ва цархIилти баянтачила. Музейлизи 2 азирцад ваяхI (экспонат), илдала лугIилизир ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчибала саби-бегIти ваяхI ва документуни дархли.
— Перзият Кьурбановна, хIуни нушази дебали тамашабизеси ха­барличила бурес чесиб­сири, Урусла драмала те­атрла лебтасалра тя­нишси кабизличил хIе­ла сегъуна бархбас леб­си?
— АнцIбукь ишгъуна сабри. Ну КПСС-ла Да­гъиста обкомла ца­ибил секретарь Мя­хIям­мад Юсуповичли су­нечи жирарира ва цIу­дара мар­мар къаркъа адил­тIуси Къарачаево-Чер­кес­сиялизи рукьяхъес хъар­бариб, сарира гуржи архитектор Конс­тантин Чхеидзела проект хIя­сибли, Урусла театр­ла жаняхIла бухI­нала жа­га­барес ба­гьандан хIя­жат­дир­кути.
Ита нушала адамтира бякьи уббухъун. КПСС-ла обкомтала отделтала заведующийти кIелра мурул адам, ам­ма селра бекIбарес хIе­биубли, илди селра агарли чарбухъи буилри.
Нуни биалли руководствола хъарбаркьуначи халати жавабкардеш да­кIу­ди­рутири.
Къарачаево-Черкессиялизи даибхIели, ну пикрирухъунра, республикала цаибти адамтачи дугьахIейзурли, гIяхIдеш хIе­бирниличила. Къарачаево-Черкессияла партияла обкомла цаибил секретарьли ахIенси, нушаб чилилра кумекбарес хIей­рар, бикIулри дила уркIи.
Игорь Владимирович Иванов нушаб дебали разили гьуниваиб. Нуни къантI-къантIли аги-кьяйдаличила аргъахъира: нушачиб халаси ва жагаси театр ибхьули саби ва ил лайикьси тяхIярли балкьаахъес хIяжатли саби. ЦIудара мармар къаркъа биалли, ишарцун сари адилтIути.
— ГIе, ил агарли театрла чебаъ, куц-кабиз ургIертили детаэс асубири. Мармар къаркъа дебали жагали балбиркули саби мургьи-рангличил ва жармаличил… Цаибил секретарьли хIушала тиладиличи секьяйдали жаваб чарбатура?
— Пикрибарая, къаркъа адилтIуси карьер Мособлисполкомла хIерудилиуб биъни якьинбиуб. — Ил нушала ихтиярлизиб ахIен, — викIар Игорь Владимирович.
— Эгер илгъуна жаваблис гIергъи хIуша селра хIеили, чардирниличила ил ­пик­риухъун виалли — дебали хатIаиркулри.
— Гьайгьайрагу, ну архIерякьунра. Мо­соб­­­лисполком — гьарахъли, сай биалли — мякьлав виъниличила аргъахъира. Ва че­­­­батурра: «Дила пикрили, баягъи суал ар­­зесра хIела ахъри леб. ХIуни, кайзурси гъаб­­за сайливан, унра республикали­зи­бад­ти кIелра хьунул адамла мурад хIе­ба­рес хIейруд».
Нуни лерилра дурути масхарала мерлар, пишряхъили дурира. Илинира наб тяп илкьяйдали жаваб чарбатур: «ХIушала мурад хIебарес вирусу гьатIи нуни?»
Илкьяйдали нуша чардухъи, жумягI дикили гIергъи нушаб хIяжатси кьадарлизир цIудара мармар къаркъала шурми гьаргти платформабачир республикализи даахъибтири. Илди ишар дерчуртири. ГIур илди камси кьадарлизир урдухъунтири. Сагадан ила рукьес чебуркъубсири ва гIуррара илдани нушала мурад барибсири.
…Тяп Азербайжа правительствола пред­се­дательли кьяйдали, суненира Родоп­с­кий бульварлизибси ресторанна чедила куц жагабарес багьандан материал декIар­ба­риб­сири. БегIлара къиянтигъунти масъулти ирзес балнила хIекьлизибси хIела пагьму, ну­шала республикала руководстволи гIур цархIилти тяхIурти кахIелунхIели пайдалабирусири.
— ГIе, ил бахъхIи лушуси мер сабри, 17 дус калун ил тIашбалтули. Ил «тIашбизурси» мерличибад вяшбарес багьандан «декIси артиллерия» хIяжатбикиб. Ил объект набчи хъарбарибсири ва бегI гьалаб илис Азербайжайзибадси шала-кьерхIе рангла мармар къаркъа хIяжатсири.
ИлхIелира нуша Фатима ГIябдуряхI­ма­нов­начил Бакулизи правительствола председательличи дякьунтири. Бакула партияла горкомла кIиибил секретарьли нушачи халаси хIеруди дакIубарибсири, экскурсияби дурадеркIибтири. Баягъи объектра нуни бекIбарибсири ва проектла архитекторра живарили, байрамла аги-кьяйдализиб абхьибсири. МяхIячкъалализиб тах шагьарлизи бакIибти гIяхIли, илдала лугIилизиб дурала улкназибад бакIибтира, уруз­хIебиубли букеси ресторан дакIу­бухъун.
— Шагьарлизир жамигIятла транспорт тIашкайэс хасдарибти сагаси тя­хIяр­ла мер-муса дакIудухънира — хIела сипта биъни балулра.
— Транспорт тIашкайэс хасдарибти мер-муса шагьарлизир дебали вайси даражаличир сарри. АрхIябачи дура рашухIели ну алав-гьалав хIеррикIусири. Мякьлар вавнира удатурли, жагали далкьаахъурти остановкаби дебали жагали чедиулри. Нушачиб-декIар илгъуна жагадеш барес сен хIейруси или пикрирухъунра. Илкьяйдали баркьудилизиб дурабуркIусири нуни гьар чебаибси. ХIяжатси секIал касили, бирусири.
Шишни дируси заводли нушала тIалаб хIясибли машинаби тIашиути мер-му­салис хIяжатти шишала тахтаби хIя­дур­дарибтири. Илкьяйдали акIубтири чедаэс жагати ва халкьлис пайдалати берхIила нураназибад ва маркализибад илди мяхI­камбирути остановкаби.
— …ХIела бекIдешлиуб ва цархIилти бир­хаахъес балнила пагьмуличил сабри бон­дарный (чармуни дируси) заводличибад бехI­­бихьили, редукторныйлизибси больни­ца­личи бикайчи кабельлис хIяжатси някъ-някъли бухъянси ва мурхьси татаул аби­тIунси, дебали халаси бухъяндешла мер саби ил…
— Илгъунара лебсири. Илкьяйдали бе­тарусири, лушуси объектличил дила се­гъуналра бархбас хIебиалра, экономика нуни къелгIеббикусири, асарчерти тяхIяр-кьяйда ва баркьудлуми хIяжатси мерличи мурталра ну рурхьусири (къалабаси кумек тяхIярли). Ну дебали разилира, дила гьарил баркьудилизиб дакIубируси чекаризурдеш, цIакьани (энергия) адамтас хIяжаттили ва асарчерти сабухъуни дихутили детаъни багьандан. ИшбархIи МяхIячкъалакад къун­зикIухIели, дила бархбасличил дарсдиубти ва акIубти объектуни, мер-муса чедиухIели, уркIилис деба­ли гIяхIли саби.
— Баркалла ихтилатлис. Нушала шайзирад гъамли чесабиуси, акIубси Бар­хIи­личил мубаракрирулри.

 

ТIагьират ХIясанова