ВатIайчи диги диэс хIедирар нешла мезличи диги агарли

Гьалабван ДР-ла Халкьла Собраниела сессия бетерхурсири. Иличиб нуни белчIунсири доклад. Илар гьаладихьибти миллатла мезаначил дархдасунти мягIничерти масъултачил газета бучIантира тянишбарес дигулра.
БусягIятла замана, адамти жигарчебли шимазибад шагьуртази гечбируси замана, миллатла мезани гьаладяхI дашахънила, илди ункъдирахънила масъулти аргъбаибтили детаурли сари. Дагъистан – дахъал миллатуни хIердируси регион саби. Миллатла мезани деткайхънила масъала тIабигIятла гьанагарти анцIбукьунала асуртачил цугбуцес вируси социальный бяхIчибизла бехIемцIлизи халбарес вирар. Иличил бархбасахъи, миллатла мезани гьаладяхI дашахънила шайчир тяхIяр-кьяйда далдуцес чебиркур.
Нушала улкала Президент Владимир Владимирович Путинни культурала ва мезанала хасдешуни мяхIкамдарес, илди гIердуцес гIягIнили биъниличила бурибсири.
ГIергъити кIел вецIлихъла манзиллизир Дагъиста мезанала географиялизир гIяхIцад дарсдешуни кадикиб. Шимазибад шагьуртази адамти гечбирнили мезанала дазурбира дарсдирахъули сари.
Нушани илцад-декIар къулайли ахIенси статистика чебиулра: ишбархIила шагьарла дурхIнани нешла мез далули ахIен; 20-25 дусла гIергъи илди дурхIни халабиур ва хъалибаргуни алкIахъа; илдала баркьибтани биалли, сегъуналра даражаличир нешла мез хIедала, гьайгьайрагу, нешла мезличилси литература хIебучIа. Илкьяйдали, 20-25 дусла гIергъи нешла мез «дилшес», деткайхъес дехIдирхьур.
ИшхIелла шагьарла дурхIни нешла мезла тIамри дуресра бажардибиркули ахIен, сенахIенну хъалибаргуназиб нешла мезли гъайбикIули ахIен.
Гъамли нешла мезаначир дурадулхъути газетаби-журналтала тиражуни дуб-дубли камкадирар, миллатла теле-радиовещание хIярхIбирар. ИшбархIи цацадехIти миллатла телеканалтачиб специалистуни агнила масъала акIубли саби. Мисаллис, РГВК-личир дарган мезли гьар жумягI дуркьа передачаби тикрардирули сари, ил мезличил передача биреси специалист агни багьандан. Ишгъуна анцIбукьличира пикри бяхIчиаэс дигахъаси.

Мисаллис кайсехIе, Хайдакьла район. Набчи дугьабизурти адамтала гъай хIясибли, гIергъити 15 дуслизиб Хайдакьла районнизибадти къумукълантачила цалра передача хIебиуб. Илдала кьадар биалли районнизиб 10 процентличи абиркули саби.
Дахъал миллатуни хIердирути республикала шагьуртазир мезла шуртIри акIахъес дебали къиянни саби. Дагъиста декIар-декIарти мезанала вакилтачилси ихтилатбарнила ва хьарбаудуни дурадеркIнила кумекличил 50 дус хIебиубти жагьилтани халкьла хабурти, буралаби хIедални белгибиуб. ЦархIилти мезанала шуртIразиб халабаибти дурхIнани миллатла культура балули ахIен. Ил багьандан хаслира пикри бяхIчииэс гIягIниси саби хъалибаргличи ва хъалибаргла давлумачи.
ВатIайчи диги диэс хIедирар ахIерси девличи диги агарли. Нешла мезличи диги – патриотизмала бекIлидиубти бяхIчибизуназибадли ца саби. Ишар гIяхIти хIясилти сархес вирар Дагъиста литературала ва фольклорла произведениебала кумекличил. Фольклорла памятникуни биалли, тарих руркънила мисалтили диэсра дирар.
Аммаки, фольклорла произведениебала сборникуни, илкьяйдали нешла мезличил дурадухъунти Дагъиста писательтала произведениеби ишбархIи камли къаршибиркуси секIай детаурли сари (библиографическая редкость).
Жузачила гъайикIули, Владимир Путинни цIакьбарили бурибсири: «Жуз – искусствола произведение, сунезирра мужаллат, белкI ва суратуни мягIничертили сарти».
Библиотекабала фондани гьар дус жузачил, илдачил дарх – нешла мезличилси художественная литератураличил, чедирцIахъес гIягIниси саби. 2020-ибил дусла июльла 21-личибадси Россияла Президентла «2030 ибил дусличи бикайчи Россияла Федерация гьалабяхI башахънила миллатла мурадунала хIекьлизибси» ХIукмули жузазир гьаладихьибти тIалабуни ва мурадуни, илди делчIунхIели, касибти багьудлумазирад дигахъути сари.
Технологияби гьаладяхI дашуси ишхIелла замана халаси пикри бяхIчииули саби лугIурбала бетуцличи (цифра), жуз биалли, кIиибил планничи арбякьи саби. Бурес дигулра, жуз – ил багьахъниби дихIуси секIалцун ахIенну, ил наслуличибад-наслуличи биуси искусствола гIягIниахъала саби.
Депутатунас маслигIятбирулра республикализиб «Жуз – багьудлумачи умхьу» бикIуси балбуц дураберкIахъес, яшавла шуртIри гIяшси гьарил хъалибарглис ва СВО-ла бутIакьянчила хъалибарглис нушазирад жузи, словарьти касахъес имканбиахъес.
ЦагьатIи масъалаличила бурес дигулра. Гьанна «МягIничебсиличила ихтилат» бикIути далдуцуни детурхули сари. Илдачир ахъдурцути темаби сагати масъултачил чедиахъес маслигIятбирулра. Масала, нешла мезла БархIилис (февральла 21), Дагъиста культурала БархIилис (октябрьла 21) хасдарибти.
Гъайагарли, ил шайчиб халаси асар леб «Земский культурала хIянчизар» бикIуси программалара. Белгиси программа гIямрулизиб бетерхахъес багьандан миллатла культурабала анкъурби – клубани ва библиотекаби къулайси агиличи дикахъес чебиркур. Иличил бархбасахъи, культурала Министерстволизи дугьаризес дигахъаси Хайдакьла районна культурала юртани лутIи-хьулчилизирадал къулайдарахъес.
Лерилра чедир дурибтазирад нешла мез гьаладяхI дашахънилис асарчерти тяхIурти гьаладирхьулра:
1. ДурхIнала унхъразир, лагерьтазир, алхIят бархIи дузути школабазир нешла мез руркъяхъес. Республикализир дурхIнала унхърази ва дуцIрумла лагерьтази нешла мез духIнакаънила гьалар-гьаларти устадеш лер.
2. Нешла мезла мугIяллимтала бузерилис бедлугуси хIекь имцIабарахъес, илкьяйдали урусла-дагъиста мезанала отделениелизиб бучIути студентунала стипендияби ахъдуцахъес. Республикализир ил шайчирра хIянчи детурхули сари. Гьанна гIяхIцад дусмазир ДГУ-ли урусла-дагъиста мезанала отделениела студентунас чеимцIаси стипендия бедлугули саби, илкьяйдали Сулайбан Стальскийла районна администрацияли ДГУ-лизир ва ДГПУ-лизир лезгибала мез руркъути студентуни арцла шайчиб гIеббурцули саби.
Иличил бархбасахъи, депутатунас ва муниципалитетунас маслигIятбирулра спонсортала кумек акIахъес: жузи, словарьти дураахъес, гIяхIтигъунти мугIяллимти ва нешла мез руркъути студентуни гIеббуцахъес икьалабарахъес.
3. Школабазир ва вузаназир нешла мез руркънила сягIятуни имцIадарахъес.
4. Дагъиста халкьанала мезанала шайчирти багьахънибала Интернет-сурсатуни акIахъес. Иличибли нешла мез дяркъес дигусилис шуртIри ва миллатла мез гьарахъларад дагьес дигусилис гIяхIти имканти алкIан.
5. БусягIятла замана мез гьаладяхI дашнилис кумекли детаахъес вирар сагати технологиябира. Илди имканти пайдаладарили, миллатла мезаначил мультфильмаби хIядурдарес яра урусла мультфильмаби нешла мезличи шурдатес вирар. Социальный сетаназир илди тIинтIдарнили дурхIназир нешла мезличи иштяхI-гъира имцIадирахъу.
6. Лерилра миллатунала СМИ-ла хIурмат-кьимат ахъдуцахъес. ИлхIели электронный тяхIярла ва печатьла органти «мицIирдирахънилизи» мягIничебси пайли бетарар.
Миллатла мезани мяхIкамдарес багьандан, дархти ва уржибти бархбасуни хIяжатти сари: мезани калахъес дигути адамтала баркьудлуми ва пачалихъла икьала. Илди диалли, асарчебси хIянчира бетарар.
ХIурматла депутатуни, хIушала кумекличил лерилра илди масъулти гъамси заманализир ирзниличи рирхулра!

Узлипат ХIясанова