Ил Сергокъалала районнизибси даргантала ши саби: бахъхIила, бахъли балуси ва гьалабла замана дебали халали бируси. Ашкарси, Къяба-Даргала яра ХIурхъила союзла центрли бирусири ХIурехъи. Ил мерлабиубли саби урхьуличибад 700 метрла ахъси тIабигIятла жагаси ХIурхъила къярдлизиб. ХIурхъила шилизивадси машгьурси гIялим, политикала ва пачалихъла хIяракатчи ХIяжимурад Амировли «Северный Кавказла дубурлантала ургаб» бикIути сунела гьанбикуназиб ХIурехъила шила мер ишкьяйда баянбариб: «…нушала гьалаб жагаси къярд саби, иларти шурмала музаличиб гьатIира жагаси ва халаси Х… и (Хураки—авт.) ши саби. Аллагьлизи шукру, лебилра дунъяличиб бегIлара жагаси гIямзи сабри ил наб!
Чула ахъдеш хIясибли тамай цагъунти, амма кабиз хIясибли декIар-декIарти лерилра шалубазирад ахъти дубуртани алавкабуцибси тIинтIси авмузан къярд. Востокла ва западла шайчибад ил алавкабуцили саби дукIути ва гъалагти дубурла сиртанани, илдала чедир лер къяббердниагарти шурми, востокла шайчиб вацIа саби, западла шайчир —жагати шинишдешуни.
Северла-западла шайчирти ХIурехъила ванзурби МулебкIила ванзурбачил дазуличир сари, микIхIентачил — северла-востокла шайчир, мугрантачил — югла шайчир, ХIямрила ва Мурегала ванзурбачир — югла-востокла шайчир».
ХIурхъантала мер-муса хьулчидан дубурла ва дубуртас гьалабси зонабазир сари. Ила адамти бакIибхIейчибад дебали халаси замана арбякьи саби. 1950 ибил дуслизир ГIяялизимахьилизир VI—Х-ибти даршдусми делкIунси къаркъаличил дарх къаркъала тIалхIяна, урцIри, кулхми, шушкни ва цархIилти секIал яра ваяхI даргиб. ГIяялизимахьилизирад 500 метрла тяйдили Албанияла ва ургабси даршдусла жявси манзилтала дуркьа хIябри даргиб.
Пачалихъла цаибил цалабяхъ сабри Кавказла Албания, Дагъиста цархIилти халкьани кьяйдали ила каберхуртири хIурхъантира. Тамашалати сари хIурхъантала мез удинталайчи (Албанияла халкь) мешути диъни. Илди халкь Азербайжа Нидж ва Вартажен, Грузияла Октомбери шимазиб леб. Академик А.Чикобавани белкIун: «Удинтала мез гьаб-убла Албанияла гьалабла адамтала калунти мезаназирад цадехI сари». Даргала ва удинтала мезаназир хIячми цагъунти дахъал дугьби лер. Шуибил даршдуслизиб Кавказла Албания Иранничил цалабикиб. Дагъистайзир «пачалихъуни» акIуб: Лакз, Табасаран, Хайдакь, Гумик, Зирихгеран, Дербент ва цархIилти. Ила каберхурсири ХIурехъила шира, амма баянти агара. Бурни хIясибли, VI-VII-ибти даршдусмазиб гьаннала ХIурехъила шила мер-муса тухумтала дирутири: ДяхIша, МулгIи, Кьукьяра, ШибяхIша, Ураки, ГанзебяхI. IХ-ХI-ибти даршдусмазиб адамти хIербирути илди мерани Шандан бикIуси пачалихъла цалабяхълизи каберхур. ИтхIели шанданланти декIаркабариб ва илдачи хIекь чебихьиб — гIулухъабачи даршал ва Дербентличи гьар дуслизир вецIал азир мудла.
1040 ибил дуслизиб Дербентли Шандайчи къаршиси архIя дураберкIиб ва ил тIутIубариб. Илала гIергъи тухумтала цалабяхъуни акIуб. Илди-ургаб лебри бегIлара халаси ХIурехъила шира. Илкьяйдали акIуб ДяхIша, Кьукьяра, МулгIи, ШибяхIша ва цархIилти. ДяхIша яра КIялгIя бухIнала халаси ва цIакьси бири. Иличил цаладикиб цархIилти цалабяхъунира. Илис имцIаливан сабабли бетаур дурала гъармукабала урехи — монголти-татартала чябхъин ва Тимурла архIя. Илдани, хаслира цаибтани, цалабяхъуни тIутIудариб, гIур илар декIар-декIарти кьукьни акIахъуб. Ва илди кьукьни цаладикили гъармукаби букьес къиянти мераначи арбякьун. Чула хъархIерагардеш калахъес багьандан, халати шими акIахъубтири — Хьарша ва Хъарша. Илди мер-мусаличир мяхIкамдешла къалурби — луцри делшун. ГIур ХIурехъила халаси ши акIуб ва ил кIелра шайчибад къалаличил алавбуциб. Лацла бабздеш 1,5 метрла сабри. Шилизи укьес вирусири хасти къапулизивад. Илди ишар авал лерри. Гьарил къапулизив къараул вирусири, илдас къуббабира дарибтири. Ши-алавра къуббаби дариб. Илаб даим къараулбирусири хIила душмантани, илди шуцIалицад бири. Лебилра къараултачи хIеруди бирусири жамигIятли, илдачи къячикес асубируси ахIенри. Хала бяхIлизибси къуббала къел-хIерзи кали сари, гIурилти дехъубли тIутIукадарили сари.
Ашкарси саби, нушала манзилла цаибти даршдусмазиб Дагъиста диркьала мерличибкад туркла мезла адамти арбукьни ва илар цацадехI кьамани кални: сабирти, булгарти, гунниби, москутуни ва цархIилти. Ил замана мерла адамти Дагъиста дубуртази дураиб. Иличил бархбасунси саби даргантира дубуртази гечбиъни.
ХIурхъантала бурала леб, ил заманализир Дагъиста диркьала ва дубуртас гьаларти мераначир даргантала 9 халати ши (шагьурти) дирниличила. Илдазибад ца ХIямур-Дарга ХIямри хIеркIла мякьлаб бирусири. Дурала гъармукабани илра тIутIубарниличила халкьли бурули саби. Илаб гIелаб калунти адамтани ХIямри хIеркIла алгъай шайчиб Кичи-ХIямри белшун.
ХIурхъантала мер-мусаличиркад гъармукабала дахъал кьукьни ардашутири ва даим илдачи къаршили бургъес чевкъусири хIурхъантасра. Ахирагарти дургъбани илди бамсахъур ва Жанга бикIуси мерличи гечбиуб (гьанна илаб Губданила ши саби). КIинайс хIурхъанти Шам-шагьарлизи гечбиуб. Амма хIурхъантала хала бегIтани илабра паргъатдеш хIебаргиб. Бургъути гIярабунани Хайдакьличил, Табасаранничил ва цархIилтачил барх Шам-шагьарра заябариб.
Бурес вирар, чIянкIли ил заманализиб Шам-шагьарлизибад гьатIира гьарахъси дубуртазибси Къапчикъунази (Сергокъалала районна «ДешлахIяр» арцантала ферма бируси мер) гечбиуб или. Ишабра паргъатхIебариб хIурхъанти ва ГIяякьакьализи арбякьун. Ишар илдала гъятIдиубти юртанала къел-хIерзи лер гьаннара. ГIур илди гьаннала мер-мусаличи гечбиуб, гъамтала кьукьни мерладиуб, Издаги-ши, Уркакьар ва Ураки мераначи. Илди мераначибад хIурхъанти кIинайс диркьси мерличи, уди шайчи гечбиуб ва Кьукьяра, МулгIи, ДяхIша цалабикиб.
Илгъуна гьуни ахъиб хIурхъантани диркьаличибад дубуртачи бикайчи. Илди диштIати шимира цазаманализир акIубти ахIен. Гъамтала кьукьни цабехI жявли, итдилти кьанни гечбиуб, илкьяйдали, цабехIлис гIергъи цархIилтира башули, ши акIахъуб.
Ил шиличила нушани дурути пикруми дархьти диъни кабилзахъули саби ишди гIергъити баянтани. ХIурехъилацун ахIи, даргала цархIилти шимазивра машгьурси мерла малла, шаригIятла уста Наибла ГъазибяхIяндли 1963 ибил дуслизиб ГIябдуллагь Жаммирзаевлизи буриб, иличила бурули саби Кьуръа жузала цализиб, ХIурехъила ши 1530 дус биъниличила. ИлхIейчирад гьатIира 46 дус ардякьи сари.
Ашкарбиубли кьяйда, ши бахъхIи биъниличила балахъули саби цархIилти мисалтанира — хIябранира. Ишарти кьяйда дахъхIи диубти хIябри цалра шила хIедиэс асубирар. ХIурехъила мер-мусаличир 11-дехI хIябри лер. ХIейгеси биалра, иларти цIелдуби, заядиубли, агара, яра шила колхозли дярхъ-гIяя дарес пайдаладарили сари. Ил багьандан чидилти хIябри дахъхIи диубтил кабизахъес къиянни саби. Шилис бедибси уличила декIар-декIарти пикруми ва буралаби лер. Бурни хIясибли, ХIурехъила, Уркарахъла ва ДугIахъарла шимас хьулчи кабихьили саби хIябал узини. «ХIурехъила ва Уркарахъла уми, — белкIун этнограф М.ГIусмановли, — акIубти дургар илдас хьулчи кабихьибти узби декIарбиркухIели. ДугIахъар ибси у бихьибси саби бегIлара гьарахъси мерличи минабиъни ва дугIаибси адам виъни багьандан.
ХIурехъила тарих гIяхIил балуси ва Дагъиста история диган А.ГIисаевли пикрибирули сай ХIурехъи ибси девли «ХIеркI ихъан» ибси мягIна иргъахъуси саби или. Ил бархбасунси бургар хIеркI хIехъили хIябал шайчивад шилизи укьес гьуни агниличил.
Сергокъалализив хIерируси филологияла гIилмуртала кандидат К.ХIяжиевла пикри хIясибли, ХIурехъи ибси бяргIибси мер, миълахъ ибси саби. Амма иличи кьабуликес гьамадли ахIен, сенахIенну ХIурехъир миълахъуни агара.
ЦархIил пикри, ХIурехъи бархбалсахъули саби «хIу ва ирхъан» дугьбачил. ХIурхъаннизи хIу чинавадсири или хьарбаадли, «хIуирхъан» сайра или жаваб луга. Амма ил пикриличилра кьабуликес хIейрар. Ил суайс жаваб гес чебиркур археологунани, тарихчибани ва гIилмула цархIилти хIянчизартани.
Профессор М.МяхIяммадовли лукIули кьяйда, «ил заманализир даргантала ишди гIергъити ванзурби акIуб: Ахъуша-Дарга, Къяба-Дарга, ХIямур-Дарга, Хайдакь-Дарга, СирхIя». Давлачебтала къаршидешличи ва дурала гъармукабала урехиличи хIерхIеили, Къяба-Даргала цалабяхъла (общинала) союзла бекIли бетаур ХIурехъила ши. Къяба-Даргази кадерхур Бурдекила, ХIямрила, Мяммаулла, Урханила, Мургукла, Къянасирагьила, ЦурагIила, ЦIизгъарила, Бускрила, Вихърила, Меусишала ва дахъал цархIилти шими. Профессор Р.МяхIяммадовли белкIун ХIурехъила шила союзлизи 18 ши кадурхутири или. ГI.ТIалхIятла пикри хIясибли, «союзлизирад дахъал цалабяхъуни (общинаби) декIардиркнилис сабабли бетаур дурала гъармукабала ва мерла давлачебтала дургъби».
Гьарли-марли ХIурехъила союзлизи кабурхутани къиянти имтихIянти чекасиб. Гьала-гьала гьужумти дариб монголти-татартани, кIинайс — Тимурла гIяскарли.
«Революцияла цIализиб» бикIуси сунела жузлизир ГI.ТIалхIятли дурути анцIбукьуни ил заманаличил дархдасунти дургар. ХIурехъи бакIибси Тимурла гIярмия гьаннала базар бируси мерличи тIашбизур. Ил мерлис хIурхъанти «Тамирла гIяя» бикIар. Гьанна къел-хIерзи деткахъили сари, — лукIули сай ГI.ТIалхIятли, — ил Тимурла кьукья сабрил, Ширван-шагьла сабрил яра цархIилти гъармукабала сабрил багьес агара, амма бурала лебал».
Бурули саби, востоклизирад дакIибти душма халати цIакьани Арзила дубла тIашдизур ва Хъарша адаиб. Амма гъармукаби чедибикес хIебиуб. Ши батахъес лебилра халкь дурабухъун ва душман гIелавяхI дянгаиб.
ХIурехъила ва ДейбукIла шимазибад гечбиубти адамтани сагати шими делшун, илди 12 лер: ГIяялизимахьи, ГIяймаумахьи, Ванашимахьи, Сугурбашимахьи, Хьар МахIарги ва цархIилти. Илди лерилра ХIурехъила жамигIятлизи кадурхутири, цагъунти гIядатуни дузахъутири.
БяхIяммад ГIялиев,
историяла гIилмуртала доктор, профессор