БерхIила нурлизибад
Бемхурси уркIила вегI,
ГIяшулла шурлизибад
КартIибси хамхала вегI.
ЖявхIейчирадли адамтани зубартас уми дедибти сари. Илди гъамли чедаэс бахълис хIебиркули биалра, гIялимтани илдала кабиз ва жура хIясибли чидиллис сегъуна у балбиркулил белгибирули саби. Амма заклизир зубарти дакIудулхъули диэс хIяжатли саби ванзаличиб адамла сипатличил зубари пархбухъалли. Инсаниятли белгибарес хIейруси ванзалара заклара ургабси тамашала бархбас биэс хIяжатли саби илкьяйдали зубарти алкIнила бетуцлизиб. Адамла чевяхIдешла ахъдешра зубартачи биуси гьунчил бархбалсахъусира хIязлис ахIенгу.
Дугила манзиллизир аязси заклизирти зубартачи хIеррикIухIели, гIячихъли чедиис «хIябзурми» или чус адамтани у бихьибти къяйли ца гьуни буцили, багьлали заккадли дашути цархIилтазирадли декIардухъи азир рангла нурличил ванзаличи пархдикIути хIябал зубари. Илдазибадли цаибиллис нуни Рабадан ибси у бихьилра, кIиэсиллис – Кьурбан, хIябэсиллис – МяхIяммад. Илди дила дунъя талихIла нурли бирцIахъути ва дила уркIила бухIнаб бацI мургьила тахличиб мер буцибти дулекIла узби саби. Дунъяличир гIур илдачир жагати жан акIубти ахIен ибси далил дила уркIили ну акIубхIелил марбарибси саби. Чилилра уббяхъес хIейруси далил саби рузис узбиван ахIерти ва гIязизти жан агара ибси. Ил багьандан нуни гьарил абалтуси гьигьличил тикрарбирулира рирус дилара дилаван, цархIилталара узби арали ва хIулкIули калаб или. Ил балга ванзалира заклира тикрарбирниличи рирхули.
Рабадан дила халалгъуна узи сай. Чисалра дигIяндеш ахIен, хъалибарглизивси халасигъуна дурхIяли сунечиб биштIати узби-рузбас гIякьлу-дагьри лугнила шайчиб бегIлара халаси асарбирни. ГIе, мурталра хIулбала гьалабси мисал саби илини чебиахъусира. Рабадайра сунела кIелра узисра кIелра рузисра илкьяйдали сунела кагибти баркьудлумачил ва гIякьлула гъайличил гIямрула бархьси гьуни чебиахъусири. ГIядатли биубливан, хъалибарглизир ирзути масъулти дудешли гьунчидиркахъути сари. Ну биалли гьала-гьала халаси узичил ихтилат дураберкIили, се барес хIяжатлил белгибарили гIергъи дудешличи дугьарилзусири:
— Дудеш, Рабадан узинира ихтияр гибгу, ралтарав (чина-биалра рукьес яра се-биалра барес) или.
— ХIела узини ралтули гIергъи, ну сейкIиша, — бурули вири дудешли масхаралисван, — рукьен…
ГIе, илцадра чевяхIли ва гьарил хъалибаргла масъала арзес лайкьсиван мурталра чейусира нуни дила халаси узи. Дудешлизи илкьяйдали бурнили илис децIхIейгахънира ункъли балусири нуни. Илинира сунела уршби сунелайчиб гIякьлу халати сабливан чебиутирину. Илини тикрарбирусири мурталра, дила игъбар саби дирхалабихьести дурхIни бетаъни, илдани гьачамалра ну маймайухъесил хIянчи барибси ахIен или.
БиштIа-халатала ва сунела зиланти-ургав Рабадан узи (газета бучIанни гIяйиб мабараб, «Рабадан» ибси у дила уркIили кьабулбируси ахIен, «Рабадан узи» ибси ахIенси) виштIахIейчивадли халаси хIурматличил пайдалавикIули чейухIели, цархIилтала узбира илдигъунти бирути бургар или гьанбиркусири риштIахIелил. Чили-биалра усалси баркьуди дураберкIниличила аргъибхIели, ну тамашарирули рирус, ил чила-биалра узи ахIенара ва узи ибси девла кьадри хIебалусира илини или. «Узи» ибси девли адам илцадра чевяхIвирни нуни гIяхIил балухIели.
Узбачила гъайрикIасли ва илдачила пикририкIасли, дила малхIямти пикрумала дунъя кьяли-кьяйчи гьаргбирули бирар ва хIулбала гьалабси лебилра дунъя талихIла зурхIябтани баршибсиван гьанарули бирар. Илкьяйдали лебил дунъя дила сабхIеливан пахрули рицIили рирус.
Рабадан узичила делкIести дахъал гIяхIти пикруми лерхIели, чинарадли рехIрирхьусирал белгибаресра гьамадли ахIен.
Дила халаси узи ДугIахъарла школализив бехIбихьудла классуназив учIули кали гIергъи, нушала хъалибарг диркьаличи гечбиубсири ва Башликентлизиб илини белчIуди даимбарибсири. ВиштIаси дурхIялис гьамадли хIебирар бекIлил мез хIедалути дурхIначил ва тянишли ахIенси мерличиб белчIуди даимбарес. Амма дила узили камси заманала духIнар къумукълантала мезра дагьур гIяхIти юлдашунира баргиб. Ункъли учIули, илаб 8 ибил класс таманаили гIергъи, Каспийсклизибси медучилищелизи керхур.
Рабадан узис виштIахIейчибадли спорт дебали дигахъуси саби ва ил медучилищелизив учIухIели азадли мушулбашнила шайчив мурталра республикализир, цархIилти мераначир дурадуркIути абзаназир бутIакьядеш дирутири ва гьаларти мерани дурцутири.
Дила дудеш бегI гьалав узичи вякьунхIели, общежитиелизи ухIнавхъи, илаб къаршибикибтази хьарбиули уили сай сунела урши валуси ахъесгу или. Дудешличи тамашабиубли хIербизурли студентуни, селра хIеили, шулумбулхъули буили саби. ИлхIели дила душешли бяхIлизи чебяхIкахъили «Нушала пахру» ибси белкIла удиб Рабадан узила халаси сурат чебаили саби ва тIамадарили сай:
— Иш сай дила урши, иша вакIахъес бураягу илизи.
ИлхIели дила узичи бакIили, иличил барх бучIантани багьахъурли саби:
— ХIела узи хеври хIед урши сай викIули. Илини урус мез хIедалули урги.
ИлхIели Рабадан узи дукарвяхIили викIули сай:
— Ил дила дудеш сай, узби биштIати саби ва илди набчи хIякьян.
Дусмачи хIерхIеили, тазаси кьаркьа вегI Рабадан узила илгъуна жагьси дудеш левниличи бирхаэс гьамадли хIебурги студентунасра.
Дербент шагьарлизиб бахъал дугIахъарланти хIербирули лебти саби. Дила дудешла илаб гIяхIцад юлдашунира тухумтира леб. Илди сабри Жамалутдин Кьурбанов, МяхIяммад Мусанипов, МяхIяммад Кьадиев, Мяммя ХIусенов ва цархIилтира. Дербентлизир детерхурти республикала абзаначив цаибил мерличи Рабадан узи дуравхъунхIели, илди юлдашунани ва лебилра дугIахъарлантани халаси шадлихъ дураберкIибсири или бурули бири итхIели.
ХIунтIена диплом касили, училищелизибра белчIуди хъараахъур узини ва ДугIахъарла шилизив тухтурли узескайиб. Лебилра шанти разилири илгъуна чеветаибси ва санигIятличи ункъли хIядуриубси иличи. «ЗягIипси адам сагъвиайчи илала мякьлавад арвашули ахIен, илала някъби изайс хIябилра сабабдирутигъунти лер…» ибти ва дахъал цархIилти уркIи-уркIиларадти баркаллала дугьби дурутири илис шантани. КIинайс Германиялизиб гIярмияла къяяназиб къуллукъбариб. Илавра узи тухтурли калунсири.
ГIярмиялизивадли чарухъунмад узини Разият Малдаевачил кьисмат цабариб ва МяхIячкъалализи гечиубли, шила хозяйствола институтлизи керхур. Бархьаначи бурасли, наб децIагибсири илцад адамтас гIяхIдеш бирес кьаслизивси узини тухтурла санигIят даимхIебарибхIели, ва иличи дугьаризурра:
— Тухтурли узес сен пикрихIебарири, узи?
— ЗягIипти багьандан ну дебали кьакьавикIусири, илдачи хIерикIухIели дила уркIи илцадра паргъатагарбирусири ва дила нерабачи вайла шайчиб и асарбирусири. Илгъуна декIдеш чекасес гьамадли ахIенри. Нуни виубсигъуна гьаннара зягIипсилис кумекбирис, — бурибсири узини. Илала дурабадлира, цархIил санигIят чеббикIесра уркIи хьулбухъун.
Илкьяйдали Рабадан узини шила хозяйствола кьяли чеббикIибсири. Дагъиста шила хозяйствола институтлизи ца имтихIян шула кьиматличил бедили, керхурсири. ИтхIели илгъуна кьяйда бузахъули бирусири школа яра урга даражала хасси заведение отличноли таманаибсини чебяхIси даражала заведениелизи кархухIели, цаибил имтихIянничиб – «5» кьимат, яра цаибил – «4» ва кIиибил – «5» кьимат касес виалри, ил кIелра гIергъитигъунти имтихIянтазивадли акьувалтусири.
БелчIуди хъараахъурли гIергъи Дахадаевла районна шила хозяйствола отделлизиб чумал дус хIянчи бариб ва «ДугIахъар» совхозла директорла къуллукъуни хъардарибтири иличи. Бархьдеш ва кабизалачердеш хьулчили дуцили узули, ДугIахъарла, КьярбачIимахьила ва ХIуцIрила шимала халкь-ургаб халаси хIурматра сархиб ва хамдеш-халадеш агарси илини адамтала хатир хIебуи, гIяхIцад дусмазиб хIянчи бариб.
ВегIла узичила гапла гъай дурес гьамадли ахIен, сенахIенну цалис гьанхIебикалра, цархIиллис ил хьулчиагар шайчив ахъли кьиматлавирули сай или гьанбиркур. Рабадан узис дугIахъарлантани, алавти шимала халкьли ва районнизиб декIар-декIарти къуллукъуни дузахъули калунти адамтани бархьси кьимат бедлугули бирар. КъантI-къантIли илдала пикруми гьандуршис:
— Сабурчевси, сунезиб кьуватра цIакьра лерли диалра халахIерхуси, гьести гIямрула адамтала сунела бегIтала кьяйд, халаси хIурмат бируси, биштIа-халатала ургав узби-рузбачилван валикибси, адамтачил къугъали ихтилатикIес балуси, гьарил дев пикриухъицун буруси, хала бегIтала лерилра гIяхIтигъунти къиликъуни сунези минадарибси, ишхIелла жагьилтани сунезибадли гъабзадешла ва пасихIдешла гIибрат касесил, пасихIдешла черяхIти бетуцуни сунела гьарил баркь-бацлизирра буруси девлизирра чедаэс вируси… гьарли-марси дубурлан сай.
Районна чиди-дигара шилизи командировкаличи рашухIели, ну дугIахъарлан риъни багьурмад, хьарбиули бири, хIуни ГIямарла Рабадан валусив или. ИлхIели дила уркIи пахрули бирцIи ва халаси разидешличил «дила узи сай» или жаваб чарбалтусири. Илкьяйдали дила узини Дахадаевла районнизибцунра ахIи, Дубуртар Улкала гIяхIцад районтазибра халаси хIурмат сархибси саби. Нуни умутличил илкьяйда бурес рирус иличил барх бучIули калунти ва бузерила манзиллизиб юлдашуни бетаурти декIар-декIарти миллатунала вакилтачилти илала къугъати бархбасуни чедиухIели.
Дила узила гIямрула марси гьалмагъ Разият Малдаевани гьала-гьала ДугIахъарла шила советлизир бухгалтерли ва кIинайс райпола кадрабала отделла инспекторли рузули дахъал дусмазиб гIяхIси хIянчи бариб. Илдала хIябал дурхIялира бегIтаниван хIурматла мерани дуциб гIямрулизир. Зарема политехнический институтлизир преподавательли рузули гIяхIцад дусмазир калун. БусягIят 52 ибил школализир директорла заместительли рузули сари. ПатIимат дурхIнала кIиибил поликлиникализир терапевтли рузули сари. Заира чумал дус «Люкс-Алко» учреждениелизир кассирли рузули калун. Илди гьанна чула хъалибаргуначил МяхIячкъалализиб талихIчебли хIеркабирули саби.
Рабадан узилара Разиятлара гIямрула бурхIни жагадирути дурхIнала дурхIни саби ШяхIбан, Заира, Башир, Рабадан, ГIяйшат, Майсат, Сулайбан. ПатIиматла урши Рабадай дила узила у саби бихуси. Илцунра ахIи, лебилра дурхIнала дурхIнира чула хала дудешличи ва хала нешличи мешутили бетарниличи умутуни дихьес вирар.
Февральла 16-личиб дила халаси узи Рабада юбилей саби. «Юбилей» ибхIели бусягIятал хьарбиули бирар адамтани чум дус виубси или. Манзилла халаси-декIар гьуни ахъили ахIен дила ахIерси узини, амма ил дила хIулбала гьалав ва дагьрилизив 25 дусцун сай виубси. Илала жагал кабизлизир ва дяхIла сипатлизир дусмани дирахъути дарсдешуни дила дагьрили сеннира кьабулдирули ахIен. Илала бекI цIуба арцла сирисли бурцес бехIбирхьнира нуни пасихIдешла асарлизи буйгIули рирус. Халаси узис биштIати узби-рузби сеннира гIеббаэс бирути ахIен, я замана хIясибли, я гIякьлу-дагьри хIясибли. Халаси узи мурталра ахъвикIуси ва гьалавяхI вашуси сай сунела узби-рузбала гьалав. Ил багьандан халаси узила чевяхIдеш сипатдарес бегIлара черикIла дугьби пайдаладарес пикрибарилра, амма гIядатла дугьбачил дулекIла узис кьимат бедес гьамадси буили ахIен. Илис савли абулхъуси БерхIила нурван шалати ва лямцIла цIаван дуцIарти уркIила хIялалти дигили саби гьарли-марси кьимат бедлугуси.
ПатIимат Кьурбанова