…Чумал бархIи гьалар, хIянчилабси шкафлизир кIел жуз даргира. Илдазибад цалис авторли у бедили сай «Иман. Ислам. «ИсхIан» ибси, кIиэсиллис – «Урус – дарган гъайла» жуз. ХIердирулра, сагали садирхъулра жузала кIапIри, ва набчи нуни гIяйиббирулра илди жузачила, илди цаладяхъибси адамличила ишбархIиличи бикайчи сен белкI хIебарибсирира или гьанбикиб.
Ахъушавцунра ахIи, районна шимазив, республикализив валуси адам сай МяхIяммадов МяхIяммад Зайнутдинович. ГIямрулизир кадиркути анцIбукьуначи аварагарли хIерикIес хIейруси, цархIилтази гIяхIси багьахъес, гIеббурес кьасличил хIерируси адам сай ил, суненира дигалли хIукуматла законтачила, дигалли динна гIилмуличила жузи, белкIани хIядурдарибси ва чараагарли багьес гIягIниси секIал адамтас гьалабирхьуси. БусягIят ил узули сай Пачалихъла Думала депутат Ж.ХIясановла кумекчили ва депутатла шайзибад кумек гIеббаахъес гьаман районнизи вашули сай.
Цаибси жузлизиб бекIлибиубси темали бетаурли саби Ахъушавадси динна гIилмула гIялим, куц-кабизлизивра баркьудлумазивра дебали къугъаси адам МяхIяммадла гIямрула гьуни сипатбарни. Ахъушантала хабуртазиб илала у кали саби «ЧIяртIа МяхIяммад» или, сайра МяхIяммадла дудеш Зайнутдинна хала дудешли вируси.
Камти гIямрулизивал бусурман динна шайчиб багьуди касес кьасличил вехIихьибси МяхIяммад учIули кали сай Дагъиста декIар-декIарти шимазибти бусурман динна бурибти гIялимтачив. ГIур ил машгьурси гIялим ветаурли сай. Халкьли ил вагьурли сай динна шайчив халаси багьуди касибси сайливанра ахIи, маслигIятбарес, жагати, духути гъайличил къалмакъар тIашаэс вируси виъни багьанданра.
КIарахъала, къумукъла, булугунала ва цархIилти миллатунала мер-мусаличир къавгъа кадиркули дуили сари ургубала дазурбала черкад, жалани акIубли. «Тарихлизиб якьинбиубси анцIбукь саби, – или лукIули сай авторли, – илдигъунти авара вяшдухъунхIели маслигIятбарахъес Ахъушала Хала мижитла жамигIятлизи тиладибирули буили саби адам вархьахъес. Илгъуна баркьуди бетерхахъес гьаман урхьули уили сай ЧIяртIа МяхIяммад. Адамти гъузгъалдихIебиахъубли, дяхъи-хъаслизи хIебикахъили анцIбукь гьунчибикахъес бажардииркули уили сай ил».
Заманара паргъатагарси буили саби: Имам Шамил уцили гIергъи гъал дус дикибси манзиллизиб адамтани чула разиагардеш багьахъурли саби пачала хIукуматла шайзирад халкьличи гуж-зулму цIакьдикIули диъниличи. ЖамигIятли вакилти бархьили саби Сугъратлизивси шайх АбдуряхIмайчи, Дагъиста имам виахъес тиладибарили. (Гьайгьай, пачала хIукуматличи къаршили дяви сагабарес кьасличил).
Иличила багьурли, пачала хIукуматли бахъал адамти туснакъбарили, Сибирьлизи бархьили саби. Сугъратлизивси шайхличив учIули калунси Ахъушан МяхIяммадра, илдачил вархвасунси ургар или, Сибирьлизи вархьили сай.
МяхIяммад Сибирьлизивад чарухъи ахIен. Илаб сунела гIямрула ги бегIлара вавалибяхъибхIели бердили саби. Дагъистайзиб, Ахъушаб кали саби хъалибаргра, биштIатира. Сибирьлизирад делкIи дархьибти бусурман динна хIекьлизирти белкIани мяхIкамдарили калахъи саби жуз цалабяхъибси МяхIяммад Зайнутдиновичла хала бегIтани, илди делкIунхIейчирад 130 дусличирра имцIали замана бикили биалра, илди дурхъати баянти МяхIяммад МяхIяммадовичли жузла кумекличил халкьличи даахъили сай. Бусурман динна мягIналичила ЧIяртIа МяхIяммадли белкIунси тяхIярли бурили сай жузлизиб:
Цаибил – се сабил иман? Ил саби Аллагьличира, илала малаикуначира, кунганачира, расултачира, кьиямала бархIиличира, кьадарличира вирхаъни.
КIиибил – се саби Ислам? Ил цалабиркули саби шел секIайзибад: иман, шагьадат бурили, уркIи кабизахъурли вирхни, гьар бархIи шудехIелра дехIибала дирни, закат бедлугни, Рабазан базлизив дубурцни, ахъри бакIалли хIяж барни. Илди дархьли дирнилизиб авалра мазгьабла гIялимтачи хъарихъур.
ХIябъибил – се саби ИсхIан? Ил саби Иманра, Исламра, Аллагьли вегI чейули виъниличи вирхули, чедетаахъили, уркIиличир далули виъни. Ил секIал гIялимтани, шуйхрани баянбиру.
ЧIяртIа МяхIяммадли динна тяхIяр-кьяйда, хIекьдеш аргъахъес багьандан пайдалабирули уили сай назмула тяхIярра. ХIера, сецад жагали пикри бурилил ишди тугъазиб:
«Гьар секIайзив «бисмиллагь»
ХIейкIайс баркат хIебургар,
«АлхIямдулиллагь» хIейкIайс
Бусурман сай хIебикIар.
ГIялимта хIедуралли,
Жагьилта хIедагьалли,
Иман, ислам, шагьадат –
Жапабирар ахират.
Дурхъал Аллагьла цадеш,
Идбагунала хIекьдеш,
Марбарили уркIили,
МукIурвакIи лезмили.
Гьар бурибси Идбагли,
Аллагьла шайзибадли,
ХIуни сари дирули,
ХIекьти сари викIадли.
Ил саби хIед, багьадли,
МягIна Амантубиллагь.
Гьалжайчи хьуликIадли –
Бархьмабалтад Иллаллагь!
Иш дунъяла гIязиздеш,
ХьулдикIнила гIеркъадеш,
Гьанси масла имцIадеш,
Гьанагар хIябла гъамдеш!»
ГIялим МяхIяммадли сунела белкIаназир зумали пайдаладирули уили сай гIярабла мезла дугьби. Илдала мягIна дарган мезличи шурбалтули, МяхIяммад Зайнутдиновичли халаси хIянчи барили сай. Бурили сай бусурмантала дусла гьарил базла дурхъадешличила, дурхъати бурхIначила, балга кьабулбирути сягIятуначила.
Жузлизир лер балгни, дахъал жагати суратуни: мижитунала, гьаларла юртанала, илдала луцрачир гIярабла хатIличил дарибти белкIанала.
Гьанушили сай сунела у Дагъистайзибцунра ахIи, Турциялизиб, гIярабла улкназиб машгьурси Халал ХIяжила-ГIяли, суненира Сибирьлизирад Ахъушан МяхIяммадла белкIани дурхьули калунси. МяхIяммад Зайнутдиновичли цалабяхъибси жузлизи кадерхахъурли сай Ахъушан Чарак ГIямаровли астрономияла, зубартала гIилму делчIунси, – барибси жузлама, сабира Дагъиста динна жамигIятли кьабулбарибси ва арагIебли Дагъистайзиб бузуси; Ахъушан ГIяли-ХIяжила насихIятуни; Ахъушала Хала мижитла имам ГIябдуллахIяжила балга; балга бирухIели дузахъес гIягIнити тяхIяр-кьяйдала ва дахъал цархIилтира бусурман адамлис дагьес черти баянти.
Хъумартурли ахIен баркалла багьахъес жуз хIядурбирухIели сунес кумекбарибтас. Илди саби: Хъаршабти узби ГIябдулмутIалим ва МяхIяммад, Узнимахьилизивадси ГIябдулкьадир, Губданивадси Абул-Муслим, Манаслизивадси МяхIяммад-Шамил, Усишавадси ХIябиб, Каспийск шагьарла мижитла кьади МяхIяммадгIяли, УллугIяялизивадси МирзахIяжи, Ахъушала Хала мижитла имам ГIябдуллахIяжи. Гьанбушили сай гIурра МяхIячкъалализиб, Избербашлизиб, сагаси Хушетлизиб хIербирути адамтира.
Иличиблира аргъесли саби, сецад жавабкардешличил ва дигиличил цалабяхъилил ил жуз МяхIяммад Зайнутдиновичли.
Илис гIергъи «Русско-даргинский разговорник» ибси уличилси жуз дурабухъи саби. Ил жузлизир гьандушили сари дубурлан адамли, дарган адамли дузахъес черти тяхIяр-кьяйдала замана дурути гъай: адамти цаличил ца къаршибикибхIели, мекъ-сяхIбатличиб, дуббатунала бурхIназиб, муръаличиб ва цархIилтира мераначиб.
«ДецI буртIни» ибси уличил гьандушили сай авторли ишди гъайра: «ГъамбиубхIели иру: Ассаламу гIялайкум! БакIибу Аллагьла кьадар! ПатихIя! (АлхIям бучIа) АлхIям белчIунхIели иру: «ХIушаб арадеш бараб! ГIурхIели гIяхIдешличи кадиабая!» ВебкIибсила гIелабтачи, гъамтачи гъамбиубли иру: «Замана баахъибу? Сагъварес хIедиубрав? ЗягIипли вахъхIи калуну? Селра барес хIейрар, Аллагьла кьадар саби, сабуркабарая. Аллагьли сунела бунагь-хатIа урдуцаб!»
Беркайчи жибарибхIели укьни лайикьси саби. Беркайс гIергъи балга биру: «АлхIямдулиллагь! (ХIяйна иру). Нушани беркунси, бержибси, дурхъаси садакьали кабизахъа! Аллагьли сунела бунагь-хатIа урдуцаб, хIяб нурли шалабараб! ГIяхIси хабарла бакьабая! Баркалла!» гIур алхIям бучIа.
Шагьарлизибад шимази бакIибтас, хаслира жагьил адамтас дебали манпагIятдиэсти дугьби сари авторли гIердурибти, Аллагь разивиаб сунечи.
ДекIар-декIарти гIядатуни дурадуркIухIели дузахъути дугьбира гьандушили сай М.МяхIяммадовли ва дебали дигесли саби адам хатIаикили, къалабаикили, цархIиллис хIейгибизеси барили, децIагахъили виалли илизи «Чевверхи» или тиладибарес хIяжатси биъниличила гIеббурни.
Жузла авторли гьандушили сай даргала шелра районнизирти шималацунра ахIи, даргала миллатла адамти хIербирути цархIилти районтазирти мер-мусала умира.
Баркалла балахъули сай сунела хIянчи кьиматлабарибти филологияла гIилмуртала докторти ГI.М.ВяхIидовлис, Р.ГI.Муталовлис, М.Р.БяхIяммадовлис, филологияла гIилмуртала кандидат Х.А.Юсуповлис.
«Дагъистайзир хIердирути дахъал миллатуни-ургабси бархбас бузахъутили детаурли сари урус мез. Урус мез гьарил адамли далули виэс гIягIнили саби. Гьарилличиб дагьес чебси саби сунела нешла мезра, чедетаахъили хIейалра, тяхIяр-кьяйда дузахъес бажардивикесли. Нешла мез дални – вегIла миллатла, хала бегIтала хIурматбирнила лишан саби», – викIули сай МяхIяммад Зайнутдинович ва иличиб гIяхIил бурес хIейрар!
ПатIимат Маллаева