Дила ши — тамашаласи

Ну акIубси шилис ЖирабачIи бикIар. Ил дебали жагаси, халаси ва дила уркIилис ахIерси мер саби. Дила ши Хайдакьла районнизи кабурхар. ЖирабачIи гьар шайчибад алавбуцили саби дубуртани ва зумати вацIурбани. Районнизиб дила ши машгьурбиубли саби сунела гIинзурбачибли, сарира дебали умути ва бизити шинни чIяхIдикIути. Шилизир декIар-декIарти гIядатуни дузахъу. БегIлара машгьурси илдазибад — гелешмешла багьа. Бахъал адамти леб шилизиб мурхьти мягIналичилти назмурти лукIути, жагати някьиш дирути. Дила шила тарих давлачебси саби.

Ши акIниличила

ГIялимтани буруливан, нушала ши акIубси саби XI ибил даршдусла ахирлизиб, XII ибил даршдусла бехIбихьудлизиб. Илгъуна баян нушачи баибси саби хIябразибси белкI хIясибли. Шилизир лер гьаларла памятникуни, илдачиблира багьес вирар шила тарих. Хайдакьла Уцмийла замана нушала ши бегIлара хъярхъсилизи халбирусири. Ши мерлабиубли саби шурмачиб. Гьалабла замана, гIялимтани бурни хIясибли, ца шила мерличир дахъал шими дуили сари — «Ускан», «Хъарша», «Билехьан», «Жильгьан», илдала дайлаб буили саби «Чирбачи». Саби-ургаб илди шимала шанти цабалги хIербирутири, илдала хIяйван-къача ца хъучир гIяйдикIутири, ва уршби-рурсби саби-ургаб хъаллабирутири. Рахли душмантани чябхъинти дурадуркIалли, чедибиркес ибси пикриличил ца ши бетаахъурсири – ЖирабачIи.

ЦархIил пикри хIясибли, гьалабла замана Хайдакьла Уцмийстволизи кабурхуси Кьара-Кьурешла мер-мусаличиб хIербирутири жугьутIуни. Чябхъинти дурадеркIибхIели, илдази хъарбарибсири, душмантазибад дигIянбикибти пужхIебарахъес. ЖугьутIунани илди лебниличила бурибсири, ил багьандан лебилра бетибтири ва шилизибад гьабяхъибтири. Илди  цархIил дубураличи арбякьунтири. Ил мерлис «ЖугьутIала къатти» бикIар.

 

Шила у акIниличила

Бурни хIясибли, шила у бетаурси саби кIел девлизибад — «Жи ва бирули». ЦахIнабирхъули диштIати шимала халкь, бетаурли саби халаси, цIакьси ши.

КIиибилгъунара, шила у бетаурси саби «ЖугьутIалла къатти» ибти дугьбазибад. Цаибил хIярплизибад шила у бетаурси саби. Бархьсилизи халбируси саби цаибил бутIа, сенкIун дугьби цугдиркули сари шила уличи ва гьалаб «Чирбачи» шила центрлизи халбирусири (чир — вверх, бачи — бусы).

Нушала шиличила чумал тамашала баян:

1.Шилизиб гьарил мер-муса тамашала хабуртачил бархбасунси саби. Ца махьилис «Миккалачи» бикIар, мигла галгала ура саби ил. Ил махьиличил бархбаси саби мигличила хабар, сабира урегал даршдус гьалабра бируси. Мигла галгала бухIнаб леб пукьа, сунезира гехIел адам кабурцуси. Ил мигла галга дурхъасилизи халбируси саби. Гьалаб шила мерличиб буили саби зумаси вацIа, ши барес багьандан галгуби кадирхъес бехIбихьибтири. Ил галгаличи бетаибхIели, илизирад хIи дурадухъунтири. Ил мерлизибад адамти урухкIес бехIбихьибтири. ИшбархIира ил галга хIунтIенсабикIули чебаэс вирар.

2.ЖирабачIилизиб «Жиндрала гат» бикIуси дебали тамашала мерра леб. Шила шантани ишбархIира дикьули сари гатлизирадти тIама-гьама. ЦацахIели адамтани цIябси дугилизиб гатлизиб цIала лами чебиули бирар. Бурни хIясибли, ишгъуна анцIбукь  бетаурси саби 1980 ибти дусмазиб: итди дусмазиб шилизир я шин, я газ хIедири. Халкь вацIализи урцул хес башутири. Ца адам вацIализи арякьунсири ва илав кьанси заманаличи бикайчи калунсири. «Ну вацIализивад чарулхъухIели — иб хула ази ШихбяхIяммани – сели-сабрил дила някъ буциб ва делхъла мявализив вагьарвиубра. Дяхъиб зирняв, жиндри тIяхIдикIули дехIдихьиб. Наб гьанхIебиркур мурт таманбиубал ил секIал. ГIур ну ил гатлизи вашес хIейубра».

ГIялимтани илди мер-мусаличир ахтардлуми дурадеркIибтири ва илар гьалабла заманала адамти хIярибихьибти хIябри лерни якьинбарибсири.

ХIера, илгъуна тамашала ши саби дила.

Маригет ГIялисултанова