Ванза — нушала давла

Ванзаличи диги, ВатIайс мардеш, сунела чебла жавабкардешличил бетурхахъни — адамла илди къиликъуни Россияла минала давла сари. Илди къиликъуни нушала дагъистанлантачира мурталра хасти сари.

Азирти дусмазиб нушала улкализиб, илкьяйдали – Дубуртар Улкализибра, хъубзарла хIянчи дебали кьиматлабирусири. Илис бикьридеш дирули сари дубуртала катругуназир нушала хала бегIтани дарибти хъумани, илди-алав делшунти луцрани. Гьаб-уб, бацес вируси ванзаличиб селра тIашбалтуси ахIенри, ил чIянкIли хъулис пайдалабирусири. ИшбархIира хъумачиб бузути адамтала халаси хIурмат леб. ХIейгеси биалра, илдигъунти бархIиличи-бархIи камбикIулира чебиули саби. Жагьилтас дигули ахIен шимазирти гIямру, илди шагьуртази гечбирули саби.

Дила пикрили, ил масъалали гIяхIлашал асарбиру хIукуматли иличи пикри бяхIчиаалли. Хъубзара адамлис кумек хIяжатли саби, хаслира — техникалашал. Гьалаб адамти някъбачил сабухъ сархули хIербирутири. ИшбархIи ил тяхIярличил ванза балцули хIериэс хIейрар. Техника лебтира бажардихIебиркуси замана саби ишбархIи.

Нушала республикала адамти, хаслира – дарганти, жигарчебти саби. Иш базлизиб хъубзарла БархIила байрам кабизахъурли леб. Совет хIукуматла замана нушала улкализир колхозуни, совхозуни дузутири. Лебилра ванза пачалихъла арилизибсири ва адамти алапалис ванзаличиб бузутири. ЦацадехIти мераначиб хIянчизартас, алапала дурабад, совхозли сархуси сабухълизибад бутIа бирусири. Дила дудеш бригадир вирусири. Наб гьанбиркур, арши диршили гIергъи, ризкьила тонна бедлугули. Дедлугутири балчала туйрира — 100 тяй. Дудешла бригадализиб бузули бири 40-60 адам. Илдигъунти авал бригада дузутири хIунтIена партизантала отрядла командир, микIхIен ГI.Багъатировла уличилси совхозлизир, механизаторти ва цархIил журала санигIятла хIянчизарти хIисаблизи кахIесили. Совхоз дебали давлачебси бирусири. Гьанна ил, цархIилтиван, тарихлизиб минабиубли саби. ИшбархIи нушала шилизиб ГУП бузули саби, сунезибра чумал хIянчизар лебти. Илдани ванза ижаралис бедлугули саби. Шими-алавси мер биалли гIергъити дусмазиб адамтани балцули ахIен, гIяргIябержличи шурбухъи саби. Илис сабабти дахъал лер. Шин лерси мерличир хъуми капустали делгIули сари.

Нушала шилизиб чучила бурес вирути хъубзури адамти бахъал саби. Илдани, сегъунтилра къияндешуначи хIерхIеили, ишбархIира ванза балцули, мицIираг адилкьули хIербирули саби. Леб мирхъиличил бузутира. Наб ишбархIи хIуша тянишдарес дигулра МикIхIила шилизивадси, гьанна Субахти бикIуси махьилизив хIерируси хъубзара АрслангIяли ХIяжиевич ГIябдулхIялимовличил. Ил адам валуси сай мулебкIантани, мухIентани, хIурхъантани. Ил илдала шимазивра тракторличил ванза балцули, мура удули, туйри дирули чеваэс вирар.

— АрслангIяли, сен хIура, цархIилтиван шагьарлизи гечхIейубсири яра халаси шилизив кахIелунсири? Сен ишав, махьилизив хIерирусири?

— Лебилра адамти шагьуртази гечбиали, илди чили балха узи (пишвяхъили). Шагьарлизи гечиэс ибси пикри гьачамалра бакIибси ахIенри. Ну виштIали левай ванзаличив узули халаваибхIели, хасси техникаличил  узусира. Дила неш Сергокъалала совхозлизир дояркали рузусири, дудешра — илав, декIар-декIарти хIянчурбачив. Ну, илдачил мурталра варх хIянчурбачив вирусири. Нушала хъалибарг халаси бирусири. Лебилра илди ванзаличил ва мицIирагличил бузутири. Дила пикрили, ит манзил нугъунти адамти бахъал бири. Ну 1968 ибил дуслизив акIубсира. Дила дудеш ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчи сай, неш — тыллизир рузули калунсири. ИтхIелила адамтани дагьуртири къиян-жапа ва гушдеш. Илдани кьацIла халаси хIурмат бирусири. Гьанна замана барсбиубли саби, жагьилтани кьацIла кьимат балули ахIен. Дигули ахIен илдас хъубзарла хIянчи.

— ХIела бузериличила бурили дигахъира…

— Чедибра буриливан, ну халаси хъалибарглизивадсира. УчIахъес ну ведибсири Къарабудагъкентла шилизибси школа-интернатлизи. Ил 1985 ибил дуслизиб хъараахъурсири ва Хасавюрт шагьарлизибси СПТУ-лизи «тракторист широкого профиля» ибси санигIят касес керхурсири. Ил белчIи гIергъи гIярмиялизи къуллукъбарес арякьунра. ЧарухъунхIели, гьаланачи Сергокъалала совхозлизиб, кIинайс — Ванашимахьила совхозлизиб хIянчи барира. ГIур дила нешла узини живарили, МикIхIила шилизи гечиубра, ва ил шила совхозлизиб хIянчи даимбарира. Ил тIутIубиайчи, 13 дус илав узули калунра. Гьанна дила хозяйство бузахъули, хIянчи барес хIяжатхIели, цархIилти мераначира тракторличив узес вашули хIерирулра.

— Гьанна совхоз-колхозуначила жагьилтанилра балули ахIен, илдачила бакьили бургар, амма аги-кьяйдаличила, даражаличила хIебала. Ил шайчиб хIела пикри бурили дигахъира.

— Илди цахIнабикуназиб бахъал адамти бузутири. ИмцIаливан школа таманбарибти уршби-рурсби хIянчиличи башутири. Ит манзил лебтасалра чебяхIси багьудила заведениебази каберхес имканбикIуси ахIенри, бахъла ил баресра пикри хIебири. Ила чIянкIли чула гьуцI лебти бири арбашути. Бахъалгъунти ургабси даражала санигIятла белчIудила заведениебази, ПТУ-бази кабурхутири. Бахъал бири трактористла санигIятличи бегIбиэс ва машина бикес бурсибиэс башути. Илабад чарбухъи гIергъи, бусягIятал хIянчила кабалтутири. ХIевзуси адам ит манзил валтусира ахIенри. Лугуси алапара гIяхIсири. Узуси адамла итхIели яшавра къулайсири. Мукърира заманаличир дирули дири. Гьанна хIеризи, чум дус биайчи мекъ хIебирулил жагьилтани. Ну хIейрус гьанна жагьилти хIебузули саби викIес. Илди бузули саби, яшавбарес бажардилизиб саби. Амма, дебали къиянни саби. Гьалар дахъал масъулти хIукуматли чучи чекайсутири. ИшбархIи хIед хIяжатли саби сабухъ сархес, мицIираг адикьес, илди дурхахъес, хIяжатти лерилра секIал асес, техника баргес, ил бихIес ва дахъал цархIилтира масъулти арзес. БегIлара къиянси илдазибад сархибси сабухъ ца камси-биалра хайри сархили, берхахъес саби. Гьалар илди лерилра пикруми совхозла дири. ВегIличи хъарсири — хIянчи барес. ХIяжатли биалри, жагьси адам хъулрачилра гIевурцусири. ИшбархIи хъубзаралис хъали белшес сецадла харжани дарес хIяжатлив? Нуша ит замана ца хъалибаргван, тяништиван, узи-рузиван хIердирутири.

— Се хозяйство леба хIела? Се хIянчи дирулрив?

— Нуни лерилра кам-гьамли дузахъулра. Лер камти мицIирагра, делгIулра хъумира. ИмцIаливан тракторличиб хIянчи бирулра. Нушала Субахти-алав дахъал шими лерти сари. ХIера, ила техникаличил хIянчи барес вашулра. ХIейгеси саби, гьундури гIяхIси даражаличир ахIен. Заб даралли, илдачивад машиналичив вашес вирули ахIен. Нушала цIакьаначил илди къулайдирулра. Гьалар илди совхозли чула хIерудилиур дихIутири. Нушала махьилизиб гьалаб бахъал адамти хIербирутири. Лебсири нушала бехIбихьудла классунала школара, медицинала пунктра. Гьанна илди дузули ахIен. Махьилизир чумал хъалибарг сари хIердирути. Сабира лебилра саби-ургаб тяништи. ХIяжатти секIайчи шимази вашес чевкъули бирар. Жагьилти багьла-багьлали шимази гечбирули саби, яра шагьуртази арбашули саби.

— ХIела пикрили, сегъуна кумек хIяжатли ишбархIи хъубзарлис?

— Нушани бакIахъибси сабухъ бурхахъес дебали къиянни саби. ДургIеси багьалис ургакьянабани арбихули саби. Дирар дусми харжбарибсира касес хIедиубси манзил. Дебали дурхъали кабилзули саби хъубзарлис хIяжатси техника асесра. Нуни бузахъуси техника Советский Союзлизиб дураибси саби. Иличи хIеруди бирули, ахIерабирулра. Дусличи-дус илдас хIяжатти гIягIниахълуми, солярка ва бензин дурхъакадирули сари. Дебали гIяхIсири шила зяхIматчиби дургIеси багьаличил техникаличил гIеббурцути биалри. Нушала фермерти халати корпорациябачил ва организациябачил абзбикIес бирули ахIен.

— Хъубзарла байрамличил бархбасахъи, шила агьлулис, хъумачиб бузути адамтас се бурес дигахъади?

— ЗяхIматчилис бегIлара гIяхIси хъуми дерхъили, уси ризкьили бицIили, хъулразиб баракат имцIабиубли дигулра. Лебтасалра арадеш булгулра.

Руслан Ражабов