Рахли нуни чидил-биалра поэтличила яра писательличила белкIес кьасбарасли, ГI.ВяхIидовла «ГIямрула хIябкьяйличиб» (2 том), Х.Юсуповла «Литературала урунжуни» (2 том) ибти жузи пайдаладирули вирус.
ДГУ-ла Дагъиста мезанала кафедрала заведующий, профессор, Дагъиста писательтала даргала секцияла руководитель Муса БяхIяммадовли студентунази бурули вирар: «ХIурматла студентуни. Жуз, шкафлизиб мерра буцахъили, хяса — пухIра дучахъес кабирхьуси ахIен. Жуз «бузес» гIягIниси саби. Се ибсив «бузес» гIягIнили саби ибси? ГIе, илала бузес багьандан я някъби агара, я-кьяшми. Жуз, хIушани се-биалра лукIухIели, яра сегъуна – биалра хIянчи бирухIели хIушала мякьлаб биэс гIягIниси саби».
Ну кьабуллира профессорла пикриличил. Нунира дила биштIаси библиотекализирадти жузи замана-замана «дузахъули» вирус. Рахли тяниш-юлдашлис, барх бучIутас хIяжатбикибси материал дила лертигъунти жузазибадли бурхьули вирус. Дила илгъуна бархбас леб газетабачил ва журналтачил.
Масхаралисван нушала преподаватель, Дагъиста халкьанала литературала кафедрала доцент, филологияла гIилмуртала кандидат Эминаханум Кьурбановани бурули рирар: «МухIлилабад дев дурабухъес балкьхIеурли лебай, МяхIяммадшапини Алисаливан итмадан хIяжатси материал лебху». ГIе, илкьяйдали бетарулира саби. Масала, чиди-биалра белкIла устала гIямруличила ва творчестволичила баянти, яра илдала белкIани дурадухъунти журналти хIяжатли диалли, ну итмадан аудиториялизибси журналтани жузани гарчли бицIибси шкафла гьала гъамиубли, 1-2 секундла бухIнаб ил журнал преподавательлизи бедлугули вирус.
Иш макьала белкIес ибси пикри бакIиб чедир гьандушибти жузи бегI гьалар дила някъбази дикибхIели.
Нуни ункъли балусири дила шилизиб писательти ва поэтуни гIяхIцад лебни. Амма илди жузазибтицад бахъал лебниличила балуси ахIенри. ХIера, илдачила баянти цаладяхъес пикрибарилра.
БусягIятла манзиллизиб Дахадаевла районна бекI МяхIяммад ГIябдулкьадировли уркIилизи атIести, жагати назмурти лукIули сай. СягIидуллагь ГIябдуллабековли жуз дураэсцадра шантас ва даргантас дигутили детаурти назмурти лукIули сай. Уркухъан МяхIяммадла «ХIебла гунзри», «МицIирти гIинзурби», «Хала хIеркIла макьамти», «Иваракла гIергъиси аманат», «ХIядисуни» (шурдатурти), «ХIябал бац», «Уркухъла анхъ», «Хужула хунжи», «ХIяжила уркIила тимхъ» ибти жузи дурадухъун, ва гьаннара динничила ва хIурматла адамтачила назмурти лукIули сай.
Набигуллагь Сулайбановли «Ламартла дуги», «ХIедилшути зубарти», «СихIрула гумай», «ЛамикIен, адам, ламикIен», «Дубурлан шагьарлизив» ибти жузи дураиб. Илала «ГIямрула цIилцIилагуни» ибти белкIани республикала «Замана», районна «Шила гIямру» газетабазир ва «Гьалмагъдеш» журналлизир дурадулхъули сари. Сагаси Уркухъла шилизивадси Расул Кьурбановлара белкIани газетаби-журналтазир чедаэс вирар. Нура илдачил къяйли, дигалли жагати хабурти, дигалли дигайличила назмурти лукIес къайгъилизивра.
ХIера, илди жузи касили учIухIели, нуни бахъал дила шилизибадти писательтачила ва поэтуначила баянти дагьурра. Илди саби Балажа Кьурбан «Адамти ва гьундури», «Савлила зубарти», «Зиланти», Балажа Ибрагьим «Гьундури ва кьисматуни», «Халкьла талихI», ГIябудалхаликь МяхIяммадов «Гьарахълабадси хIер» ва цархIилти. Нуни чеибси ахIенри, амма аргъибсири Дахадаевла районнизив цаибси журналист сайси МяхIяммад Къубаевличила. Илини дахъал дусмазиб «Шила гIямру» газетализиб гIибратчебси хIянчи барибсири ва жузира дуракаибтири. Илди сари: «Гумайла масхурти», «Къяба», ва ил итил дунъяличи арякьи гIергъи илала дурхIнани писательла белкIани цаладяхъили дураибти жузи: «ГIяшул къаркъа», «ЧердикIибти».
Дахъал дусмазиб бузули калунти мугIяллимтанира бучIантас гIяхIдизести жузи дуракаибтири. Илдигъунтазибадли саби МяхIяммад ГIябдуллаев «Рустам ва Сухраб», «Бижен ва манижен», цархIилти жузира делкIунси ва ГIябдулкьадир МяхIяммадович МяхIяммадовра.
Гьаннара шилизив хIерирули лев тамашала пагьмули жагаварибси поэт Шагьнаваз ГIябдусамадов. Илини назмурти цаладяхъили, уркIиличир дурули вирар.
Уркухъла шилизив хIерирули левсири ГIяммузгила шилизивадси ГIябдулкьадир МяхIяммадов. Ил «Шила гIямру» газетала редакторли узусири. Ил сунела верхIелра уршиличил ва ца рурсиличил илав лерилра гIямрулизив хIериубсири. Дила пикрили, илра Уркухъла белкIла устнази вейгIес вирар. Газетализив узухIели ва гIергъити дусмазир илала ишдигъунти жузи дурадухъун: «ГIяхIял», «ХIебла вава», «ЖяргахIебиубси у», «КьацIла тIем», фольклорла ва цархIилти цаладяхъибти жузи: «Даргала халкьла хабурти», «Буралаби», «Шинкьанкулала хабурти», «Даргала халкьла далуйти», «Дагъиста халкьла фольклор», сагали дуракаибси «Дагъиста халкьла фольклор», «Малла Насретдин», «Илди уркIбазиб кавлан», «Даргала халкьла хабурти».
Илкьяйдали гьанрушес дигулра Уркухъла шилизир хIеркарируси ва рахъхIи больницализир рузуси ПатIима ГIябдуряхIмановара. Илини сунела дудешличила 2021 ибил дуслизиб «Судьбы, опалённые войной» («Дургъбани дигахъубти кьисматуни») бикIуси жуз дуракаиб. Илкьяйдали ПатIимани 2019 ибил дуслизиб «ГIямрула някьиш» бикIуси жуз дуракаиб, илизи уркIилизи атIести жагати назмурти, дучибти хIябкубти, ГIямар Хаямла ва Фирдоусила сунени шурдатурти назмуртира кадерхахъи.
Дила тухум ХIява ЯхIъяевани набзи бурибсири сунела дудеш Уркухъла ва алавти шимала кьади вирусири или. Илис ЯхIъякьади Ибрагьимов бикIусири. Уркухъла шила мижитла библиотекализир илини белкIани дарибти Кьуръа жузи лерти сари. ХIявани сунела нешла дудешли делкIунти саринти дурули сари. Илди дарсхIедарили учIаннис гьаладирхьулра:
БагIала гамархьлициб
Хандазайла кьас баркьиб,
БяхIкьайчи катурхIели
Къурбанни ца бугIми баркьиб,
Турли калун бахIличиб
Унцани зинукь баркьиб,
ХIинтIина милайчули
Маммали бебкIа баркьиб.
ХIяжлиццибат кагъар
Байтарман хараба адай
ХIакьли хумар даркьибра
Акквали халкьлис хабар
Нуша верхIалан дармай
Барччибра верхIал ХIяжи
Абалтули гьигьали
Биркьули пикрумали
Вархли дихъин сай Ражаб
Кадерхучча ХIяжнела гIяскарлицци,
ДяхIдиубра Макка Мадиналицци,
РяхIят ахъибра зам-зам гIинизла шицциб,
Байдиккунра ХIяжау асвайлицци,
МухIликьали ГIамархIяжила саби,
ХатIдигьалли КъурбанхIяжила сади.
Чедиб сунечила гьанбушибси писатель ва журналист МяхIяммад Къубаевла «Къяба» бикIуси жуз бучIухIели «Ваке Дауд» бикIуси очеркличи пикри бяхIчиаира. Гьала-гьала мягIналичи сегъуналра пикри бяхIчихIеили белчIи уилра. КIинайс белчIунхIели ил очерк гьарли-марси адамличила биъни аргъира. Ваке Даудла гIямруличила баянти даргес или къяйцIухъунра. «Гьалмагъдеш» журналла 1992 ибил дусла 3-ибил номерлизиб иличила белкI баргира.
Уркухъантала мухIлила пагьмуличила ва илдани акIахъубти литературала произведениебала дурабадлира, нушала шила тарихличила, гIядатуначила, халкьла мухIлила пагьмуличила баянти цаладяхъес ва илдачил чеалкIуси наслула вакилти тянишбарес пикрибарилра. БегI гьалабси яргализиб нуни литератураличила белкI барес дигулра. СенахIенну набзиб илцад халаси хIебиалра, материал леб.
Тарихличила, дила узбикьуртала дудеш ГIябдулхаликь Шейхов викIуливан, «ХIуни мучи дурчухIеливан тарих ахъбурцулри. ХIед кумекбарес нура хIядурлира». Нушала шан историяла гIилмуртала кандидат Хасбулат МяхIяммадовли белкIи ва хIядурбарили «Уркарах, история, традиции, культура», «Уркарах и другие населённые пункты Дахадаевского района» ва «Культура и традиции общества Гапш» дикIути Уркухъла шиличила ва шантачила хIянчурби ва жузи дуракаибтири. Гьанна илдазирад кIел жуз нунира даргилра.
ВиштIахIейчивадли наб тамашабилзусири сен ца шилизибти адамтани ца дев «бархIи» чебяхIшантанира убяхIшантанира ца тяхIярли хIейрусира или. Гьанна кьанни нуни баргира Ф.Абакаровани белкIунси гIилмула хIянчи, сунесра «Именное склонение в уркарахском диалекте даргинского языка» бикIуси. Илдигъунти хIянчурби даргес гьамадли бирар шилизибти гьести гIямрула адамти лебли биалли. Уркухъла шилизибра бахъал-декIар агара 80-90 дусличи баибти адамти.
ЦацахIели се-биалра лукIухIели бекIлизи тамашала пикруми дашар: «Сен гIямрулизирад шалгIеррухъунси хала нешли дурути хIябкубти, хабурти хIеделкIи уибсира ну. Гьай-гIяйиб, ил гьанна мякьлар риубси риалри, нуни чесибси хIянчи гьамадли бетари» ИтхIели хала нешли дурутачи халаси-декIар пикри бяхIчихIейира кьалли. Гьанна цацадехIти гьандиркули сари, дахъалгъунти даимлис хъумкартуртили детаурли сари. Илинигъунти хабурти, хIябкубти далутира агара. Рахли илгъуна адам къаршивикалли, ну къайгъилизи виркули вирус ил адамличи вякьи, илизи наб хIяжатси материал бурахъес. ЦацахIели тухум-агьлу, тяниш-юлдаш кадиили ихтилатдикIухIелира, илдала гъай диктофоннизи яра кIапIилизи лукIули вирус, хIяжатдикибхIели илди пайдаладарес или.
Гьалав дудеш телевидениелизив узухIели, сунени касибси шадлихъла анцIбукьличила дискани дихули вири. Хала нешличил дарх нуша халаси иштяхIличил илдачи хIердикIули дирехIери. ЦацахIели илкьяйдали итди пергерти замунтази чарухъес дигахъира кьалли. Амма илди дискани лерли хьаллира, илди пайдаладарести имканти агара.
ХIера, илдигъунти бетуцунани бургар набзир даргала ва Дагъиста литератураличи, культураличи, халкьла мухIлила пагьмуличи диги акIахъубтира ва ДГУ-ла филологияла факультет декIарбарахъибсира.
Баркалла викIулра бунагь-хатIаличивадли Аллагь чевверхабну сунела, дила хала неш ХIяжаццила Разиятлис халкьла мухIлила пагьмуличи ва литератураличи диги акIахънилис. Илди диги мурхьдиахъубли, ну лукIнила бетуцлизив гIевуцибси, дила белкIани къулайдирахъули, халаси кумек гIеббиахъуси БяхIяммадхъала Мусасра уркIи-уркIилавадли баркалла викIулра.
МяхIяммадшапи Матаев, Россияла журналистунала Союзла член, писатель, поэт, ДГУ-ла студент