«УркIили гьуцIирулра»

(БехIбихьуд —27 ибил номерлизиб)

Дила макьалала игитли бурни хIя­­сибли, су­нела кIи­ибил ко­ман­ди­ровка дявила хасси балбуц ду­ра­­­буркIуси Луганс­к­ла Халкьла Рес­­­пуб­лика­лизи ца фронтлис гIер­­гъиси шагьарлизибси (ты­ловой) госпитальлизиб бехI­би­­хьиб­сири. Ил госпиталь ша­гьар­ла больницала бухIнабри. ДекI­­ти ахIенти дяхъурбачилти бур­гъантири ила кабаркьибти. Ил­ди бургъанти, бирцили, уму­барили, адамтала куцличи бу­ши­ли, госпитальлизи бур­хьу­тири. Илдала дяхъур­бира декIти ахIенри. ИмцIаливан камти бургI­­лумала дяхъурбала ­бегI­ти зя­гIипти сабри илабти, ил ба­гьан­­дан госпитальлизиб ил­ди бахъхIи кавлутира ахIен­ри. Биал­­ра, цацахIели кункти дя­хъу­р­­бачира халаси хIе­руди бирес гIягI­­­ниси саби, сенкIун биштIаси дя­­­хъи­личибли изала сагабиэсра яра иличибли цар­хIил изала да­кIу­­биэсра асубируси саби.

СВО-лизи кIиэсил архIя
— ХIярхIяла ва бургIлумала дяхъурби имцIаливан шахали дашути сари. Илдигъунти дяхъурби нушани шахализирад умудирути сари. Бурасли, кункли бяхъибтачилси госпитальлизирти 70 процентла хIянчи дяхъурби дилгьнила сари. Замана-заманаличир дяхъурби шахализирад умудирес ва гIуррара дилгьес гIягIнити сари, — даимбариб Мурадли буруси. — Ну гьалав калунси госпитальличил ил госпиталь мешубуцесра цугхIебирки. Ил госпитальлизирти хIянчили наб баарила кьадар адреналин лугули ахIенри викIасра цугбиркур. ЦархIилван буралли, илав гьамадлири узес, наб биалли къиянси мерличив узес дигулри. Ил багьандан, нуни тиладибарира ну фронтличи гъамси госпитальлизи вархьаахъес.
ХIера, дила тилади хIясибли, ну цархIил госпитальлизи шурватурра. Илаб дявила тухтуртачил барх мусибатла анцIбукьуначил бяхIигути, федеральный центрлизибад бакIибти тухтуртира лебри. Илаб лебри гражданкаличибад бакIибти, адамтала гIядатла излумачил бузути тухтуртира.
Нуша, тухтурти, илар ца халаси хъалибаргван хIер­ди­рутири.
Ил мерличиб хIербирутира мал­­хIямти, гIяхIлала хIурмат­би­рес ди­гахъути, гIяхIти хIял-тIа­би­гIятла адамтири. Гьар къар­шибикибхIели, илди нушаб баркалла бикIутири. «2014 ибил дусличирад нуша хIушачи хIер­ли­ри», — рикIар набзи ца гьес­ти гIямрула хьунул адам. Сунес илдигъунти дугьби дуруси адам бебкIализивад верцахъес багьандан тухтурли сунела жан ахIе­­ра­хIедиру!
БархIехъ хIянчи тамандиуб­хIели, илаб хIербирути ва нушачил барх бузути медсестрабани ну­шаб буркьунзаби (посиделки) ду­радуркIи, столтачир декIар-декIарти берклуми гьаладихьили. Гьеч хъумхIертисра нуни илар дер­жибти украиналантала борщ ва цархIилти хурегуни!
Илдани нушаб чула халкьла хабурти дурулира бири, далуй­ти­ра дучIи. Бурес чебиркур, илаб хIер­бирути лебилра адамти чIянкIли урус мезличилцун гъай­­­бикIутири. Дебали дигесири ил анцI­букьра!..
Командировкала гехIъибил бархIи, савли сягIят авличив гьанкIлизивад велхIехъунси ну, буркьа дявила уазикличи катурли, цархIил, фронтличи дебали гъам­си, госпитальлизи арукира.
Ила аркьухIели, нушаб дявили па­лакатдарибти шими, шагьурти ва дахъал душмантала дявила техника къаршидикиб. Дирхаирая, илди чедиуси наб адамтани бархьбатурси цархIил планеталичив ургус или гьанбирки. Гьалар нуни Голливудла кинолизирцун че­даибтири илдигъунти суратуни.
Ну ваибси госпиталь, бурни хIя­сибли, 100 зягIипти кабаркьес или абхьибсири. Ил кIел дерхIла, арбякьунси даршдуслизиб тIашбатурси эскибиубси юрт сабри. Илала удиб бомбоубежищегъуна бетонна подвалра лебри. Ила ваибмадан, набчил низам ва тяхIяр-кьяйда кадилзахъуси ихтилат бехIбуциб ва госпитальла бухIнаб биштIаси экскурсия ду­ра­беркIиб. Набзи сунезир опера­цияби дурадуркIуси хъалира лерилра дармунтира чедаахъиб. Бурес чебиркур, цархIилти госпитальтазирван, ишарра дармунти даарила кьадар лерри или.
Госпитальла штат кIел хирург ва ца травматолог сабри. Иличила багьурси дила гьамадли гьигь ду­рабикиб: илдачил варх узес гьа­мадли бирар или гьанбикиб биэс наб.
Ам­ма илав ну цацун сайри даршал бяхъибтачи хIерикIуси тухтур. «Гьанна кьалли дила бамсурси чархли адреналин ду­рабуршу!» — пикриухъунра ну.
Ну зягIиптачил тянишиэс къалабаикира. ИлхIели госпитальлизиб 103 зягIипти сабри лебти. Нуни илди лебилра чебаайчи, госпитальлизи 8 гьатIира кабаркьиб. Госпитальлизиб бяхъибтас мер биули ахIенри, биалра, имцIадарили палатабази койкаби, илдира ила кабаркьира. Бя­хъиб­тала лугIи 120-личибад бу­хъунхIели, набзи сагъбирути бургъанти госпитальлизибад дурайихъес буйрухъбариб. Нуни декIли бяхъибтира халати госпитальтази бурхьули вираси.
Ца бархIила духIнар 5-11 операция ду­радуркIутири. ГIур наркозличил цар­хIил­тала дяхъурбира дилгьутири. Къяна хIебурис, набцун илав узес дебали къияннири, амма набчи хъарси бирес ну бажардииркулри.
Халаси мегьла бургIяла хъарчIайзи чегили вяхъибси ургъан леври илав кайхьи. Сунес кумекбаресил чилра агар­хIели, илини, хIи тIашиис ви­кIули вииши, сунела дяхъи ванзала гIянжили бирцIули уили сай. Ил куцличив ил хIябал дуги-хIери хандакьлизив калири. Ахирра, юлдашунани варгили, ил госпитальлизи ваахъилри. Тамашала ва кахси дяхъи лебри илала хъарчIайзиб, бемдурси, изала алкIахъути микробунани бицIибси. Дяхъи-алавси диъла кам заябиублири. БахъхIи умубируси дяхъи, ахирра сагъбарира, ва ургъан сунечи хъарси бирес юлдашуначи чариуб.
Наб бурес дигулра, ца базла бухI­наб нушачи верхIна-гехIна гу­манитарный кумек баахъиб илира. Жура-журала кумек саб­ри ил. ЦабехIтани имцIали гIягI­ни­дир­кути дармунти дихулри, ит­дил­­­тани — бурушуни, гIянулби ва пал­тар, хIябэстани — деркести. Чилирил нушаб 50 ящик гIинцбала хибтири.
Ну ил госпитальлизив жумягI виуб­хIели, наб кумек­лис гьачам­лис цалра хирург вакIили ахIенри. Рахли ца бархIи 32 бя­хъиб­ти сат­хIе­букесу! «Нуни­цун вирусирав ил­дас кумек гIеб­ба­ахъес?» — кьа­кьа­вакIилра ну. Къияннири, амма валкьаурра. Лебталалра дяхъурбазирад дашути хIи тIа­шаира ва дяхъурби дигьунра. ГIягI­нисилис опе­рациябира дарира. ДекIли бяхъибти цархIилти госпитальтази бархьира. Дай дуги сягIят кIел дикибхIейс, дила бузерила бар­хIи таманбиуб. Ил тяхIярла къиянси бархIила ахирличиб душ­лиуб кьаркьала бирцес ибси пик­ри ба­кIиб. БетхIеур: жумягIла духI­нар гьа­чамцун сарри нушаб шин лугу­ти. ВиштIахIели хала нешличив ду­буртазивхIеливан, бадирализир ши­н ванадарили, вазесцун сабри ка­лунси.
Бурасли, балкIси пикри ал­кIа­хъути бяхъибтира къаршибир­кули бири, зягIипсила гIер­дирути (симулянтуни). Гьари, ца ил­гъуналичила гьанбуршисра. Ил ургъан 40 дус виубли урги. ХIера, илини се бирулил. Илала урдурлизиб халаси ахIенси дяхъи лебри. Нуни ил чуйнара бигьунсири. Ца бархIи хIерикIулрагу: жявлил сагъбиэс гIягIниси дяхъи бумдули, зягIипсира вайси хIяйчи вир­кули. Ил сагъвиахъес дирути хIянчи нуни дарсдарира. ИлхIелира ил гIяхIулхъули ахIен. «Дяхъилизи гачмаркуд, ил бигьунти бинтанира лерихIир дати», — викIулра ну илизи ца бархIи. «Ну гачиркули ахIенра», — чарбирулри илини жаваб. Нушала гъай дакьибси, иличил ца палатализи кайхьунси ургъан дигIянали набзи викIар: «Ишини, гIянжи гъудурбарили, нясти шинни дяхъи ицули сай». Ну уркIухъунра ва зягIипсилизи викIулра: «Рахли дяхъи гIяхIхIебиалли, дявила полициялизи балахъас». Сунелара дилара игъбарлисван, нуни хIя­бал жумягI билгьуси дяхъи шел бархIила бухIнаб гIяхIбиуб.

Нешла мезла дурхъадеш
Гьачам палатализив зягIип­та­ла дяхъурби дилгьуси нуни, жа­няхI­лизирад даргала мез дикьулра. ВегIла ВатIайчибад гьарахъси мерличир вегIла нешла мез дакьибхIели, дунъяла лерилра лигIматуни наб гибтиван ра­­зивиубси ну жаняхIлизи ду­рав­хъун­ра. Баргира нуни дарган мезли гъайбикIути ва урус мезли илдачи дугьавилзулра. Цали итиллизи дурути дугьбира дикьулра. «Ашкарси саби тухтур дагъистанлан виъни, — викIар ахъсигъуна ур­гъан итиллизи. — ГIяхIсири ил се миллатла саял багьесра». «ХIу­­шала миллатла сайра, дила уз­би. Дарган сайра», — викIулра ну, илдала някъби цIацIадирули. Ну­ни бурибси бакьибти илдала дяхI­лизир бурес хIейэсли ра­зи­биънила лишанти дагьаридиуб: хIулби лямцIдухъун, дяхI ди­гIян­да­рес хIейэсти разидешли ди­цIиб…
Ит бархIила хIянчи таман­диуб­­хIели, ну илди лебси палатализи ацIира. Илаб нушала ихтилатра даимбиуб. Ца ургъан Лавашала районнизивадсири, итил – Дахадаевла. Цалис бургIлумира чегилри, илала някъра бячири, итилла кьяшлизир бургIлумира лерри ва кьукьала чедибси журуга лигара бячири. Ихтилатлизибад нуни багьурра ца ургъанна верхIел биштIати лебниличила. Дебали тамашавиубси ну илизи викIулра: «Илдицад биштIатала бегIтира дявтази бикутив? ВерхIел дурхIя бархьбатурли, хIу сен иша вакIибсири?» «Нуни дурхIни военкоматлизи хIебукира…», — сабри къантIси жаваб. Дявила хасси балбуцлизи сай гIяхIъулали укьес илис сунела дурхIни сабабли биубли биишигу или гьанбикиб наб. ХIебалас: урусуни бикIуливан, урхIла уркIи-хIял аргъес гьамадти ахIен (чужая ду­ша – потёмки).
«Наб ишав къаршиикибси хIу кIиибил дарган тухтур сайри, — ви­кIар набзи нушала районнизи­вад­си ургъан. – Ил Лавашала районна МикIхIила шилизивадси дявила медицинала офицер сайри, лейтенант. Вяхъибси наб илини цаибси медицинала кумек гIеббаахъибсири ва гIур, сунечи гIелахъили, урехиагарси мерличи ваахъибсири. Илала хала дудеш нушала районнизив хала хIякимли вирусири».
Дила макьалала игитли дуру­ти дакьибси нуни итил дявила тухтур чи сайрил багьурра. Ил ди­ла юлдаш АзибяхIяндла уршила урши виэс гIягIнисири. Нуни иличилара макьалаби делкIун­ти­ри.
Мурадли СВО-лизи сунела кIиибил командировкаличила дурути тамандиубхIели, нуни илизи хьарбиулра:
— Фронтла мякьлабси госпитальлизир дузес хIуша, тухтурти, уруххIекIутирив?
— Душмантачибад нушала гос­питаль гьарахъли ахIенри: 10 километр сарри лерти нуша-ургар. ЦацахIели нушала мякьларра даргудули дири душмантани игьубти тупи. Наб гьанбиркур, нушачибад 500 метрла гьа­рахъихIиб баргбердибси туп­­ла хIярхIяли госпитальла юрт гар­дарбарили. Мякьлабси юрт бар­гаили бургар или гьанбикиб наб. Улкьайлабад чебиуси гав ну­шала юртла удибад башусиван би­зур. Камси заманали ну илди анцI­букьуначира бурсикайубра, — жаваб чарбатур Мурадли. — Бурасли, госпитальлис дебали гIяхIли къараулбирулри: 10 адам къараулчи лебри, илдала чеди — мер-мерличи кабатурти лишанчибира (снайпер) пулемётчикунира.
Госпитальла дура аркьу­хIели, нушачил варх къараулчи вашусири, тухтур цацун шагьарлизи урхьуси ахIенри, илаб хIиллаби дурадуркIанти адамти (диверсант) камхIебирар бикIули. Тухтурти кабушес къайгъилизиб бирути саби бикIар илди.
Дявила хасси балбуцлизи ди­ла кIиибил командировкали­чив ну 35 бархIи калунра. Нуни ил ди­ла уркIилис дигуси тяхIярли дура­бер­кIира викIесра вирус. Бархьси саби, наб итаб имцIали гьанбирки дила хъалибарг, Дагъистайзирси риштIаси рурси. Ну хъули чарухъес къалабавикира. Хъули чариэс гьалабси бархIи, гIяхIли каленая викIули, лебталалра някъбира дуцира. Наб илди лебилра дебали гъамти адамтиван билзулри, ва дебали гIядаблири илдазивад декIариркуси манзил.
БегIлара гIергъиси бархIи сав­ли-жявли ну машиналичив Ростов­ла областьла дазуличи арукира. Илаб набчи хIерли цархIил машина лебри, ва ну иличив Ростовлизи ваахъира. Ил тяхIярли таманбиуб дявила хасси балбуцлизи дила кIиибил командировка. Бархьли бу­расли, хъули ваили жумягIялра хIе­дикили ле­рай, гIуррара ила укьес хьулухъунра: ну уркIили ита гьу­цIи­рулра.
(Хьарахъуд бирар)

ХIяжимурад Ражабов