ТикрархIедиэсти къел датурси

Дагъистайзив ахIенну, илала дуравра машгьурти гIялимтазивад ца сай профессор Расул МяхIяммадович МяхIяммадов. Ил кавказоведениела шайчивси халаси спе­циалист сай, илала 400–личирра имцIали публикация ва 20 монография дурадухъун.
Р.МяхIяммадов акIубси сай 1910–ибил дус­лизив Ахъушала районна ХIямшимала шилизив. 1926 ибил дусличивад 1937 ибил дус­личи бикайчи жура-жу­рала белчIудила заве­де­ниебазив учIули калун: Буй­накъск­­ли­зиб­си рабфак, ДПИ-ла историяла факультет, Моск­вала философияла, литературала ва историяла институт тамандариб. Аспирантура таманаили, 1937 ибил дуслизиб кандидатла, 1948 ибил дуслизиб докторла диссертация бетерхахъур, 1937 ибил дус­лизиб Шамилла бекIдешлиуб Да­гъиста ва Чечняла ду­бурланти пунтбиъниличила белкIунсири. ИтхIели Ша­милличила бархьдеш лукIути гIилмула умазибад мяхI­румбарили, хIянчи­личибад акьубалтутири. Р.Мя­хIям­мадовра увкасибсири, докторла ва профессорла улизивадра ухъахъи. Илизибад тIалаббирусири имам Шамил дурала пачалихъла шпион виъни мар­ба­рахъес, Кавказла дявтачила белкIунси хатIаласи биъ­ниличила бурахъес, амма гIялим сунени бел­кIунси цалра хIярплизивад гIелумхIейзур. Ит­хIе­ли бахъал Шамилличибад гIелабяхIбиубтири. Р.Мя­­хIям­­­мадовлис биалли, гьар секIал сагадан дехIдихьес че­буркъубсири ва кIинайсра докторла дис­сертация бетерхахъурсири. Ил арадешлизивад ва заманализивад ухъун, амма сунела дяхI дет­хIе­хъа­хъиб, сунела белкIанас ва та­рихла гIилмулис марли калун. Имам Шамилла уличилси фондла пре­зидент ГIялиасхIяб Хархачаевли буриб, ба­хъал кIа­рахъантира бархли имам Шамилличи гIела­бяхI­биуб­хIели, ил гIеввуцибси, миллатла игитла дара­жа­личи ахъуцибси чIянкIли Расул МяхIяммадов сайри или.
Лерилра замунтазиб гIялимли Дагъистан гьалабяхI башнила цалра тарихла ва культурала масъала пикрила дураб хIебатур. Дагъиста халкь акIниличила, пачалихъла цахIнабикуни ва илдала кьисмат, дурала улкнала гъармукабачилти дявти, шимала цахIнабикуни, хозяйство, рухIлашалси культура, гIядатуни ва цархIилтира хасдешуни баяндариб. Ил викIусири: «Дагъиста тарих руркъни, дила гIямрула бекIлибиубси бутIа саби».
ГIялимтала ургаб илала халаси хIурмат лебсири, ил Кавказла ва лебил Россияла даражала гIялим сай. Тарихчи Расул МяхIяммадовла у хIебалуси адам мажахIят левли виэс, гIилмуртала доктор, профессор, пачалихъла премияла лауреат, РСФСР-ла ва ДАССР -ла урибси гIилмуртала хIяракатчи. Р. МяхIяммадовли Правительствола шабагъатунира сархиб: «Октябрьла революцияла», «Бузерила ХIунтIена байрахъла», «ХIурматла лишан», «Узидешла» орденти ва 9 медаль, ил ДР-ла Пачалихъла премияличира лайикьикибсири. ГIилмуличил дархдасунти гIямру гьамадти ахIен, хаслира нушала тарихлизир цIубаби дамкъни кахIелахъес къайгъназир дуркIути. Илала хIянчурбани халаси асар бариб Северо-Восточный Кавказла хIялумцIлабачи. Тарихла хIялумцIлаби дурадуркIес иштяхI ва гъира лерси студентличи итхIели пикри бяхIчиаибсири машгьурси тарихчи, профессор Серафим Юшковли ва илала цаибил гIилмула руководитель ветаурсири. Р.МяхIяммадовли «Дагъиста ва Чечняла дубурланти пунтбиъниличила» ибси темаличилси диссертация бетерхахъурсири. 1937 ибил дуслизив ил Дагъиста педагогикала институтлизи вархьибсири. Илини миллатла культурала, гIилмула хIялумцIнила институтлис бекIдеш дариб, Дагъиста тарихчибала кьукьяла гьавкьянали ветаурли. Илини белгиси пай кабихьиб гIилмула хIянчизарти декIарбирнилизи ва илдала даража ахъбурцнилизи. Иличил барх халаси гIилмула хIянчи дураберкIибсири: сборникуни, Дагъиста мезаначил словарьти дураибтири, мезанала орфография ва грам­ма­тика пикридарибтири. Дагъиста тарихличила гIил­мула очеркуни дураиб, гIилмула экс­пе­ди­ция­би дурадеркIиб. Северный Кавказла дубур­лан­та­чила монография белкIун «Борьба гор­цев за не­за­висимость под руководством Ша­миля», иш­бар­хIира ил саби ит манзилличила хьул­чи­ли­биуб­си белкI.
1938 ибил дуслизив Дагъиста тарихла, мезла ва литературала гIилмула-хIялумцIнила институтлис бекIдеш дирес вехIихьиб (ишбархIи РАН-ла ДФИЦ-ла ИИАЭ). 1939 ибил дуслизив МяхIячкъала шагьарла Советла депутатли викIибсири. 1941 ибил дуслизиб дявти дехIдихьибхIели, институтла бузери тIашаэс чебуркъубсири.
Расул МяхIяммадович Буйнакъскла дявила-политикала училищела курсант ветаур, гIур ЧебяхIси ВатIа дергълизив Крымский фронтла дальнебомбардировочный авиационный полкла пропагандала инструкторли калун. Р.МяхIяммадов партизантала хIяракатла бекI­либиубси штабла начальникла заместительли ва цаза­ма­нализив спецшколализив партизанти хIядур­би­рули преподавательлира узиб. Ил «ЧебяхIси ВатIа дергъла пар­­тизаннис 2-ибил даражала», «Кавказла оборона бихIни багьандан», «ЧебяхIси ВатIа дергълизиб Германияличибад чедиб­деш сархнилис» медальтачил, «ЧебяхIси ВатIа дергъла II-ибил дара­жала» орденничил шабагъатлаварибсири.
1943 ибил дуслизив ил Дагъистайзи чарварили, республикала багьудлуми тIинтIдирнила шайчивси халкьла комиссар варибсири. Ил жавабкарси къуллукъличив илини СССР-лизиб учительти хIядурбируси хьунул адамтала цаибси институт ва хьунул адамтала педучилище абхьибтири, бел­чIудила-педагогикала издательство ва цархIилтира акIа­хъубтири.
Дергълизивад чарухъунхIели, илини гIилмула-хIя­лумцI­­нила инс­титут­лизиб бузери даимбариб. ГIур Дагъиста пе­дагогикала инс­ти­тут­лизив узули калун ва 40 дус хIянчи бариб. Илини сагадан про­фес­сорла ва историяла гIилмуртала докторла гIилмула степень сар­хиб, сагати тарихчиби абикьур ва гIилмула дахъал хIянчурби делкIун.
1945 ибил дуслизиб илини цархIилти автортачил барх «ДАССР — РФ-личил барх 25 дус бузерилизиб ва баркьудилизиб» ибси уличил Дагъиста автономия 25 дус биънилис хасбарибси тарихла очеркунала дархдяхъибти баянти дураибтири. Вузлизив узуси илини балулри республикала тарихличила пособиеби хIяжатли диъни ва 1959 ибил дуслизиб «Хронология истории Дагестана», гIур студентунас ва учительтас пособие «История Дагестана» дураиб. Илкьяйдали республикала дахъал ша­лубала тарихличила баянти гьаладихьибти, дагъистанлантала цадеш, гьар шайчибад гьалабяхI башни якьиндарибти жузи дуракаиб.
ИмцIатигъунти хIянчурби профессорли хасдариб Да­гъис­та жяв заманала ва ургарти даршдусмала тарихлис 19 ибил даршдусличи бикайчи. Илдачил дарх илала 20-ибил даршдусличилара дахъал хIянчурби лер. 2001-ибил дуслизиб илини «Единство народа – великое благо Дагестана» хIянчи дураиб. Илизиб жявхIейчибад бехIбихьили, нушала манзилличи бикайчи нушала крайла тарихла гьуни чебаахъили саби. 2005-ибил дуслизиб дураибси «Вековые ценности Дагестана» жузлизир Расул МяхIяммадовли чедетаахъили Дагъиста халкьанала культураличил ва гIядатуначил дархдасунти масъулти гьаладихьиб.
Гьарли-марли Дагъиста тарихла хьулчи кабихьибси, хIеделгъути къел датурси, мургьила хатIли сунела у арагIебли Кавказла тарихлизи белкIунси Расул МяхIяммадовичла шаласи сипат халкьла уркIбазиб даимлис кавлан.

Наида Гъуруева