«Адамлис рухIла ­хазнара гIягIниси саби»

Совет хIукуматла замана ну учительли узухIели, Дибгашила урга ­да­ра­жа­ла шко­лализир апрель баз­ли­чир да­хъал далдуцуни дура­ду­р­­­кIу­тири. Ил­­дала лугIи­ли­зир бекI­лидиубти кIел — ца бар­хIи­ли­зир, апрельла 22-личир. Ил­да­зи­бад цаибси ду­нъ­я­ла ялч­нала сар­дар Вла­димир Ле­нин акIуб­­си бархIилис хас­ба­риб­сири, кIиэ­­сил­ра — Дагъиста халкьла поэт Су­лай­бан Рабаданов акIубси бар­хIи­лис. Балбуц Дибгашила шко­ла­ла рахъхIила учительница, Су­лай­­ба халаси узила рурси ГIяй­­ша Та­гIи­новнала сипта хIя­сиб­ли ду­­­ра­­бур­кIусири. Балбуцличир Ле­нин­­­ни­с хас­­­да­­рибти назмурти ва далуйти делчIи таман­диуб­­­хIели, нушала бу­чIантани Су­­лай­­бан Рабадановла наз­мур­ти­ра илала дугьбачилти да­луй­тира зай­дул­хъахъутири. Бал­буц­ла ахир­­ли­чир Сулайба зилан, даргала мезла мугIяллим ХIяжи Иб­ра­гьи­мо­вичли сунела гьанби­ку­на­зи­рад юл­дашла гIямруличила ха­бур­ти ду­рутири.
Нушала школализиб апрель баз гьар дус разидешла базли бируси­ри (нуни иличила «Мавзолейтала улка» би­кIуси дила хабарлизиб чебетаахъили бурулра). 1995 ибил дусличи бикайчи ил тяхIяр бирусири.
Ил дусла апрельла 27-личив, 63 дусла гIямруличив, С.Ра­­­­баданов ну­шачивад даимлис аря­­кьунсири. ГIер­гъиси бархIи Диб­гашила ши ва хIяб­ри Дагъис­та да­хъал мер-муса­ли­­чибад Сулай­бан гIергъиси ар­хIя­ли­чи гьу­нив­ва­тес бакIибтани дицIиб. Ил­­хIе­ли­цад бахъал адамти нушала биш­­тIаси шилизи гьачамалра ба­кIиб­­ти хIебурги.
Илдала ургаб лебри: ДР-ла Пачалихъла Советла Председа­тель М.МяхIяммадов, ДР-ла ­пи­сательтала Союзла председатель, Дагъиста халкьла поэт Р.ХIям­затов, Дагъиста халкьла поэт М.ХIямидов, Дагъиста халкьла писатель МяхIяммадрасул, ДГУ-ла профессор ГI.ВяхIидов, Да­гъис­та бахъал миллатунала писательти ва поэтуни, ца­ца­бехIти министрти, даргала районтала бурги, Сулайба юлдашуни ва шанти.
Поэт хIяривихьили гIергъи кIиэ­сил бархIи бииши, ну­ша муръаличи кадиибти адамта­ни чебиули, Кумли-къадала че­дирти ЦIурцIала шурмазибад (ун­ра ши Кьялкнила ванзаличиб ЦIур­цIи би­кIуси мер лебси саби) къяб­­бер­д­или, ца юртцада шури къа­дала гер­бу­­хъунсири. Ит­хIе­­ли ЦIурцIала бяхI­­­­лизир ва Кум­ли-къадалар гIяй­ка­дикIути мазала ва хIяйвантала хIункьри лер­тири, амма ит дубурла лесла че­дибад мурхьси къадала баайчи тIяхI­ба­­шуси шурили цалра ми­цIир­си жан­нис зарал хIебариб. «Илгъуна анцI­­букь гьалаб нушачиб биубси ахIен», — бикIутири шанти.
Ит дубурла леслизибад де­кIар­­­бикибси шури нушани гIям­ру­ли­зи­вад арякьунси поэт­личил мешубуцибсири. Ил бархьсира саби. Сулайбай, адамлис вайси чина бареса, дебали увяхI­си­лисалра ца вайси гъайялра бурибси ахIенри. «Гьарил адамлизиб сунечи хасси, гIяхIси къиликъра лебси саби, — викIусири нушала поэт. — Ил багьанданра адам, илала цацун баркьуди касили, увяхIсилизи халируси ахIен». Су­лайбайс лебилра адамти дига­хъу­тири. «Лебтасалра илра илала поэ­зияра дигахъули саби», — викIес ви­русра ну.
ИшбархIи дила столличиб Су­лай­бан валутала иличила дел­кIун­­­та­зибад цалабяхъибси «Ахъанайтачи ар­­хIя» бикIуси жуз леб. Жузла цаибти бя­хIянази Сулайба юл­дашунала иличила пикруми кадер­хахъурли сари. Илар Р.ХIям­затовли, Я.Козловскийли, Е.Дол­мо­товскийли, Р.Рашидовли, К.Абу­­­ков­ли ва бахъал цархIилтани Су­­­­­­­лай­­­­бай­­чила дурибти дугь­­­­­­­бира лер.
Илкьяйдали Сулайбайс ба­гъиш­­­ладарибти П.МяхI­ла, Р.Ра­ши­дов­­ла, М.ХIя­­­мидовла, ГI.Мур­та­­за­­гIя­­­­­лиевла, М.Раба­данов­ла, Р.Ада­мад­­­­зиевла, А.Каймаразовла ва цархIилтала назмуртира лер. Жузлизир, Су­лайбан нушачивад арякьунхIели, дел­кIунти гьанбикунира лер. «Ди­ла дурхъаси узи», — викIули сай илис философияла гIилмуртала док­тор, профессор ГIябдулхIямид ГIя­­лиев. «Адам­дешла дяхIимцIала» би­­кIуси белкIлизив Дибгашила шко­лала завуч СягIид Ибрагьимовли ванати дугьбачил гьануршули сай сунела юлдаш.
Сулайбайчила дила бел­кIанира ил жузлизи кадерхахъ­ниличи нуни пахрубирулра. Сулайбан мицIирли ле­вал­хIе­ли, нуни илис белкIунси ца дила назму-багъишла газета бу­чIан­­тасра гьалабирхьулра.
Сулайбайс
Гъагултазиб, шурмазиб
ДигIянбикибси ВатIан
ХIедра набра ца саби,
Дила узи Сулайбан.

ХIедра набра саб сири
Нуша акIуб биштIал ши.
ХIуни машгьурбарири
Дагъистайзиб Дибгаши.

Калаб халкьла уркIбазир
ХIела лерил назмурти,
ДучIаб ахъанайтачир
ХIуни делкIун далуйти.

ХIела тухум бахъбааб,
Калаб хIела бигути,
ХIулкIули хIеркабиаб
Лебил хIуни балути.

Сулайбан, хIури нушаб
Дубурланна ламус-яхI,
Ца кабизличир калаб
Муртлисалра хIела дяхI.
С.Рабадановли сунела наз­муртала ца жузлизи наб бел­кIун­си «Мурадличи кагъар» би­кIу­си назму кабикахъибси саби. Су­нела назмулизив Сулайбан наб «жузала ясир» викIули сай. Поэт наб или викIни, дебали гIяхI­бил­зу­ли бири.
13-14 дус виуб­хIейчивад вехIихьили, нуни художественная литературала жузи учидирхъутири. Дила шилизибси юртлизиб гIяхIси библиоте­ка­ра леб.
С.Рабадановлара дебали халаси библиотека бири. Ша­гьарлизи гIяхIлад вакIибси ну иличил къаршиикаслири, ну­шала имцIаси ихтилат жузачила би­русири. Чис чинаб сегъуна жуз би­кибал.
Дила Сулайба «ГIямрула някьиш» бикIуси жузра леб. Илала бяхIяназир кьаламли дарибти ишараби хIясибли, ил жуз гьалабра белчIунси биъ­ниличи шакикира.
БусягIят ну жузла 139 ибил бяхI­­­ли­­зибси къелбарибси мерличивад учIулра: «Ихтилатлизир бу­тIа­кьян­деш дирулри Чахъма-ГIя­­линира, шко­­­­лала директор Къа­­ранира, учи­­тель Азинира, цар­­­хIилтанира. ­Гу­­­­­­­майлизибтала лякьир­­личи ле­хIир­­хъу­­ли леври шко­­лализир урусла ­ли­­­­­тературала дурсри кадирхьуси, сай-вегIси, дав­лачебси ­библиотекала вегI, жу­зи диган Мурад. Гъайлизи ил­ра гъу­дуриуб…» (Сулай­ба жузла «Су­не­ла гъамтачила Чахъ­ма-ГIялила пик­руми» бикIуси бу­тIа­лизирад ка­сиб­ти дугьби сари).
Сулайбай жузлизи МяхIяч­къа­ла­лизи жузи дигутала конференцияличи вякьунси ца писательли Мурадлизи бурибси хабар кабикахъили саби. Бурасли, ил гIямрулизиб биубси анцIбукь саби. Сулайба жузлизивси Чахъма-ГIяли пикриварибси игит сай. Къара Дибгашила школала директорли узуси МяхIяммад Кьадиев (Сирагьан, Къара МяхIяммад) сай, Ази ил школализив математикала учительли узуси Ази Хасбулатов сай, школализир урусла ва литературала дурсри кадирхьуси Мурад ну сайра. Сулайбай нуша хабарла игитуни дарилра. Пулан писательли Мурадлизи бурибси хабарлизирти анцI­букьунира гIям­рулизир диубти сари. ИтхIели Дагъиста писательти ва поэтуни шимази-шагьуртази гIяхIладли башутири. Илар илдачил гьунибаъниби дурадуркIутири. Сулайбай сунела жузлизиб гьанбушибси Дагъиста писательтала ца кьукья Къаякентла районнизи архIяличи букьниличила набзи бурибсири. Нуни кьасбирисра къантI-къантIли ил анцIбукьличила дила белкIлизиб хIушазира бурес.
Хабарлизив Сулайбан викIу­ли­ван, писательтала кьукьялизиб Да­гъис­та халкьла поэт А.Ад­жа­матовра, поэт М.Атабаевра, сай Су­лайбанра лебтири. Цар­хIил­та­ла уми наб гьандиркули ахIен. БархIехъ Къаякентла станциялизиб илди поездличибад ка­бацIили саби. Аткъай ви­кIули сай: «НушакIун иш район­низир жумягI дуутира, даширая гостиницализир мерани сайсехIе». «Ишав халаси юртра сайра дила шан левси сай. Ну иша вакIили, сунечи да­­кIу­хIевхъасли, илини гIяйиббиру», — викIар Сулайбан (ну­нира валусири нушала шан, дурхъати мебель дируси уста НухIла БяхIмуд: Къаякентлизив ил халаси хIурматла адам вирусири). Сулайбай бурусиличи разибикили, ит бархIехъ лебилра поэтуни илала юлдашличи хьурабиуб. Янилис диъби деръахъес ба­гьандан, БяхIмудли кьял белгьири. Дебали разивикиб БяхIмуд сунела юлдаш Сулайбан Рабаданов, иличил барх бакIибти Дагъиста поэтуни ва писательти сунечи хьурабиъниличи. БяхIмудли гIяхIлала халаси хIурматбарили сай. Букули-бужули ва лякьирбикIули, кали саби илди дай дуги баайчи.
Ускаэс гьалаб белчIес или, къяй­цIухъи сай Сулайбан жуз­ли­гIив, журналлигIив (илала илгъуна ха­сият бирусири), амма, сунени наб­зи бурни хIясибли, кIел дерхIла юрт­лизиб газетала бутIалра баргили ахIен. «ХIела хъулиб цалра газета, жур­нал, я жуз агара. Чис гIягIнити хIе­ла хъулирти кьалтинталара гIя­нул­балара бекIни, дурхъати мебель? Нуни, дила юлдаш, хIуван мискин чинавалра чехIеира. ХIу рухIла шайчив ятим уилри», — ви­кIули сай Сулайбан юлдашлизи, иличивад ар­кьу­хIели.
ГIергъила бархIи поэтуни дарганти хIербируси Гергала шилизи бякьи саби. КъаршихIейкесу Сулайбайс Гер­гала гумайлизив сунечил варх гIяр­миялизив калунси юлдаш. Сулайбай бархIехъ гьалмагъунира сайра гьав­­викIус или юлдашлизи бурили сай.
Дагъиста поэтуначил гьунибаэс бахъал герганти клублизи ба­кIил­­­ри. Сулайба юлдашра илдачил лев­ри. Сулайбай сунела гъайлизиб Къая­­кентлизиб НухIла БяхIмудла хъу­­либ цалра жуз, журнал, газета хIе­баргниличилара бурили сай. Сулайбай, сунела назмурти ду­чIу­хIе­ли, гIярмияла вархкья клублизивад дураулхъулира чеваили сай. Ил чус хIядурдеш барес арякьунси ургар или гьанбикили саби Сулайбайс.
БархIехъ гIяхIли Сулайба гIяр­мияла вархкьячи бякьи саби. Илинира гIяхIти берк-берж столличи кадихьили сари. Бемжахъурли са­би ихтилат. Илавра Сулайбан хъулрикад къунзухъи сай. «ХIерикIулрагу: юлдашла гьар хъулир столтачир газетабала подшивкаби, журналти, шкафуназир жузи», — викIар набзи Сулайбан. «Ягъари, ишди чинарад дикибтив?» —бакIили саби поэтла бекIлизи пикрира. Юлдашли, клублизивад дуравхъи, библиотекализи вякьи, илабси рухIла хазна заманалис сунела хъули арбухили уилри…
«Жуз адамла гьалмагъ саби, ил дигахъес виубсини гIямру жагали деркIесра вирар. Адамлис рухIла хазнара гIягIниси саби», — ил сабри Сулайба хабарла мягIна. Иш дила белкIла мягIнара ил саби.
Сулайба вегIдешла библиотекализирадти дахъалгъунти жузи, сай нушачивад даимдешлизи аря­кьунхIели, поэтла у бихуси Дибгашила школалис савгъатдарибтири.

ХIяжимурад Ражабов