Тарихлизир мурхьти къел калахъунси

Гьалабван Сергокъалализиб советский манзилла тарихчи-кавказовед, тарихла гIилмуртала доктор, профессор, тилмаж, РСФСР-ла ва Дагъиста АССР-ла  гIилмула урибси хIяракатчи, машгьурти гIялимти-тарихчибала къяйлизивси ХIямид ХIямидович ГIусмановлис багъишлабарибси гьанбикунала уркьули абхьиб.

Балбуц дураберкIибсири илала уличилси кьакьализиб.  Илис сиптакарти сабри «Сергокъалала районна патриотуни» («Патриоты Сергокалинского района») бикIуси кьукьяла жигарчебти бутIакьянчиби. Илдани балбуцра гьаргбарибси. Кьукьяла лерилра сиптаби гIердурцуси, даргантала культура гьалабяхI арбякес халаси къайгъи бируси Индира ХанбяхIяндовара гьанхIерушес хIерирусра.

Машгьурси тарихчи гьаниркахънилис хасбарибси балбуцлизир бутIакьяндеш дарес цалабикиб районна администрацияла вакилти, ХIямид ХIямидовичла тухумти ва мерличибти халкь. Балбуцлизир хIурматла гIяхIланира жигарла бутIакьяндеш дарни дигесири, илди-ургар лерри историяла гIилмуртала доктор, профессор Эльмира ТIалхIятра. Сарира тарихчи сарливан, илини ХIямид ХIямидовичли республикала ва арагIеб улкала тарих гьалабяхI башахънилизи кабихьибси пайличила буриб. Сунела дурхIядешличил, жагьдешличил дархдасунти дебали ванати ва дигести гьанбикуни дуриб гIяхIцад дусмазив Сергокъалала районнис гьуни чебиахъули калунси Кьурбан Мирзаевлира. Цалабикибтала гьалав илкьяйдали гъайухъун районна администрацияла бекIла заместитель Баркакьади Мажидовра.

Буралли, гьарилли ХIямид ГIусмановла чIянкIли гIяхIти къилликъуначилацун буриб: ил пергер насихIятчи, урибси тарихчи, хъалибаргла духуси бекI сайри. Гьар гъайухъунсини ХIямид ХIямидовичличил дархдасунти сунела пикруми ва анцIбукьуни гьаладихьиб.

Нуни биалли, Дагъиста литература ахъбуцес, вавалибяхъяхъес ХIямид ГIусмановли дарибти хIянчиличила аргъахъира цалабикибтази. 1952 ибил дусла «Гьалмагъдеш» альманахла жавабла редактор сай или белкIи саби. ХIера, илра барх касира лебтазилра чебаахъес. 1954 ибил дуслизиб илини, Батирайла назмурти цаладяхъили, «Батирайла далуйти» бикIуси жузра дураили саби, илкьяйдали илини дураиб ГIязиз Иминагаевла жузра. ХIера, хIушанира чебиулра илини сегъуна пай кабихьилил Дагъиста литературализи.

Илала гIергъи ХIямид ХIямидович ГIусмановла уличилси кьакьализиб хъумхIертнила уркьули гьаргбирнила балбуц бетерхур.

ХIямид ХIямидович сунела дудешлизивад жявли мяхIрумиубсири. Ил ва виштIаси узи ГIиса нешли абикьуртири. Илдала неш ПатIимат гьарли-марси дубурлан хьунул адам сарри. Сунела кьяркьси кьисматличи хIерхIеили, илини лерилра къияндешуни  чекасиб ва дурхIни ункъли бяркъес бажардирикиб.

ХIямид ГIусмановли, школа таманбарили гIергъи, Сергокъалала педучилищера ункъли хъараахъурсири. КIинайс С.Стальскийла уличилси Дагъиста пачалихъла педагогикала институтла тарихла факультетлизи учIес керхурсири. Гьарли-марли, багьудлумачи гъаргъси жагьилли, хасси санигIят ункъли бяркъур, гIур биалли ил гIилмулизив мурхьикиб.

ГIялимли хасси пикри бяхIчииулри Дагъиста тарихличил дархдасунти суалтачи. ХI.ГIусмановла хIянчурбазиб декIарси мер бурцули сари Дагъиста шила хозяйстволизибси капиталистический тяхIяр-кьяйдалис хасдарибти масъултани. Гьалар дуракаибти илди дебали пайдалати ва гьар бархIила бузерилизир багалати жузили детаурли сари Дагъиста 19 ибил даршдусла кIиибил байхъалала, илкьяйдали 20-ибил даршдусла бехIбихьудла тарих руркъути адамтас.

Тарихчи-аграрник ХIямид ХIямидовичла хIялумцIлаби  20-30-ибти дусмазиб Дагъиста ши миллатла-экономикалашал гьалабяхI башахънила шайчирра дебали мягIничертили ва бекIлидиубтили детаурти сари. Сунела баркьудлумачи ва бузериличи чеветаибси, гьар се-секIал мурхьли пикрибарили, гьала хили балуси виъни гьаргбирули саби илала жузанира. Илди Россиялизирцун ахIенну, дурала улкназирра ахъли кьиматладариб ва идани ХI.Гусмановлис халаси машгьурдешра хиб.

Салимат ХIяжиева, Расул ХIямзатовла уличилси республикала Миллатла библиотекала хIянчизар