Тарихла гIилмула ахъанайтачи ваибси

Лерилрара-сера Дагъиста миллатунала машгьурти адамтачила бурути гIяхIцад макьалаби нушала газетализир дурадулхъули дирар. Илкьяйда хIебиэсра хIебирар, сенахIенну гьаб-убла тарихлизиб дарганти хIербирути мер-муса Дагъиста цуг-дайлизир сари, Дагъиста дахъал миллатунала халкь даргантала унруби саби. Унрубачил мурталра уржили хIербирути дарганти, гIямрула бетуц хIясибли, халкьанала цадеш гIеббурцанти (интернационалисты) бетаурли саби.

Амма бегIлара дигеси ва нушачи хъарси саби машгьурти даргантала баркьудлумачила нушала газетализибад халкьлизи багьахъни. Даргала жамигIятла гIямрулизи, культурализи, тарихлизи гIяхIцад пай кабихьибти даргантани, лебилра нушала миллатла сунечи хасдеш (идентичность) кавлахъули саби. Илдачила даргантази бурни, нушала чебла саби.

Даргала миллатла гьарли-марти вакилтазивад ца сай машгьурси гIялим, Дагъиста, имцIаливан даргала тарихла мицIирси энциклопедия, БяхIяммад Гадаевич ГIялиев.

Б.ГIялиев 1935 ибил дуслизив ХIурхъила шилизив акIубси сай. БегIтазивад жявли мяхIрумиубси дубурлан урши, Дагъиста декIар-декIарти мер-мусаличирти дурхIнала юртаназив халаваиб. 1953 ибил дуслизиб, дубурлан дурхIнас багьуди бедлугуси, Каспийск шагьарла 11 ибил школализиб багьуди касиб. Ит заманала уршбиван, БяхIяммад Гадаевичра лётчик ветаэс хьуликIусири, амма тухтуртала кьяркьси комиссияли, лётчикунала къяянази кьабулхIевариб. Илини Москвала Ломоносовла уличилси университетла юридический факультетлизи керхес документуни дедиб. Амма илала мерличив Москвализив учIахъес обкомла къуллукъла хIянчизарла урши вархьибсири.

БяхIяммад Гадаевичли ил чи саял валулри, ва ил гьаниркахъули викIулри: «Илизибад челябкьлализиб селра гIяхIси дурахIебухъун, лерилра гIямрулизив дудешли урши вихес хIейрар, гьарил сунела кьяшмачив вашес гIягIниси сай».

БяхIяммад ГIялиев Сулайбан Стальскийла уличилси Дагъиста учительтала институтлизи, тарихла ва филологияла факультетлизи учIес керхур. Дигиличил студентла гIямрулизи ухIнаухъун, шула кьиматуначил учIулри, жамигIятла гIямрулизир бутIакьяндеш дирулри, факультетла комсомольла комитетла бюрола член сайри, дуцIрумла замана лагерьтазив пионертала гьавкьяна ветарулри. 1956 ибил дуслизив Казахстайзив ризкьила сабухъ бурчулира калун.

1957 ибил дуслизиб илини белчIуди хъараахъур ва Сергокъалала районнизив учительли узес вехIихьиб. Илав вахъхIи кахIелун, Дагъистайзибси КПСС-ла ЦК-ла марксизм-ленинизмла институтлизив гIилмула хIянчизарли узахъес катур. Илини, ЧебяхIси ВатIа дергъла дусмазир Дагъистай диахъубти сархибдешуначила баянти дурчулри ва ил шайчир хIялумцIлала хIянчи дурадуркIулри.

1960 ибил дуслизиб, Дагъиста Обкомла хIукму хIясибли институт гIекIиб, БяхIяммад Гадаевич биалли ДАССР-ла Верховный Советла Президиумлизив организационный отделла инструкторли узахъес шурватур. 1961 ибил дуслизив, сунела уркIила жи хIясибли, СССР-ла ГIилмуртала Академияла Дагъистайзибси тарихла, археологияла, миллатла институтлизив гIилмула хIянчизарли узес арякьун. ХIера илхIейчивад вехIихьили, ишбархIиличи бикайчи Дагъиста тарихла гIилмулизив сабухъчевли узули сай.

ГIямрула камси манзилла къиянра илис дугIли калахъес дигули ахIенри, амма ЧебяхIси ВатIа дергъла тарихла баянти, кIинайс бируси хIянчилизир хIяжатхIедикиб, республикалис гьаб-убла тарихлизиб бузути гIялимти гIягIнилири.

БяхIяммад Гадаевич институтлизив узра узули, 1963 ибил дуслизив аспирантурализи учIесра керхур ва 1967 ибил дуслизив гIилмуртала кандидат ветаур.

«17-18-ибил даршдусла цаибил байхъайзиб Ахъуша-Дарга» бикIусири, илала гIилмуртала кандидатла хIянчилис. Даргала шими-махьурбала тарихличила буруси цаибси гIилмула хIянчи сабри ил, ва лебилра гIялимтани ахъли кьиматлабарибсири. Иличивад вехIихьили, ишбархIиличи бикайчи БяхIяммад Гадаевич ГIялиевли Дагъиста тарихличила бурути 17 жуз делкIи, дуракаили, делчIахъес халкьличи даахъили сай.

Илди селичила сарил гьанбуршути баянтира газетала бяхIлизи кахIедурцар.

БяхIяммад Гадаевичли дигиличил гьандуршулри Дагъиста дахъал мер-мусаличи 1963-1993-ибти дусмазир, цугли хIябцIали дус, дуцIрумла каникултала замана, сунени дурадеркIибти тарих, мез, археология руркъути, гIилмула (экспедиции) архIяби.

— Дахадаевла районна Мирзиттала шила мякьлар ахтардлуми дурадуркIухIели, шала диркуси манзиллизир, къукъу-лямцIличил, маркаличил дягI чебухъун, нушала чятирти гъярдердиб, лерилра нуша хъябхъяли демхIахъурра. Илаб бугIярбиуб. ЗягIипхIедикес багьандан, спиртла стаканти держибтири.

— ХIушаб клублизиб, школализиб хьурадиахъес мер хIелугулрив, итхIеликIун хIукумат лебсири, — хьаррикIулра ну.

— Наб тIабигIятличи гъамли виэс дигусири, мурталра хIуркIбала мякьларти жагати майдунти чердиркIира, илар чятиртира кадяхъили пайдаличил замана буркIусири, ва жагали бамсриихъусири.

БяхIяммад Гадаевичла кабинетлизи ацIиб, гIилмула архIябачив (экспедиции) иличил варх калунси, гIурра ца гIялим. Илар ну чераибхIели, сунела пикри буриб.

— БяхIяммад Гадаевич цархIилтигъуна руководитель ахIенри, ишини архIялис декIардарибти арц сунела кисализи кадирхьути ахIенри, мурталра берк-бержличил нуша гIердурцутири, — викIулри ил, сунела юлдашлис баркалла викIули.

БяхIяммад Гадаевичли гьандуршулри дубуртазир дурадеркIибти гIилмулла хIялумцIлабала архIябачир (экспедициябачир) детаурти, хъумхIертути анцIбукьуни, цIикурлис гьуни бурцниличила, верхIел бархIи укесли халаси плов цагьакIли барниличила, шимала халкьличил саби уржили хIербирниличила, гIуррара дахъал секIайчила.

БяхIяммад Гадаевич анцIхIелкьуси ихтилатчи сайри. Лерилра илала гьанбикуначила белкIалри, гIурра ца гIяхIси жуз бетари.

Амма илди баянти ахIен кьалли бекIлидиубти, тарихла гIялимли се бурили даргантачила, пикририкIулра ну, макьала лукIухIели. ДелчIес ралкьхIеурти 17 жузличила, дурес хIейэсли дахъал гIилмула хIянчурбачила бурес хIерирни нуни балулри. Илдазирад хIябал бяхI чердикIили, наб тамашадизурти даргантачила баянти хIушаб гьаладирхьулра. Илдала ургар дила сирхIянтачилара.

«Ахъуша-Даргази кадурхутири, Ахъушала, ЦIудхъурла, МикIхIила, МухIела, Усишала шимала жамигIятуни».

«Ахъуша-Даргала цалабяхълизир 18 ибил даршдусла ахирлизир 30 азир ери-юрт лертири, чузибра 100 азирличи гъамли адамти хIербирути».

«Ахъуша-Даргачила бегI гьалаб гьанбушили сай урусла гIялим И.Г.Герберли 18 ибил даршдусла бехIбихьудлизиб».

«18 ибил даршдусла 80 ибти дусмазив Кавказлизив, Грузиялизив калунси, гIур Астраханьнизив, Петербурглизив узес арякьунси немецуналла миллатла адам, тухтур Я.Рейнегсли белкIи сай: «Ахъушала халкьла цIакьдешличила, гъабзадешличила лебилра Кавказлизиб балуси саби, илдачил къавгъализи кабилзутани якьинни балуси саби, илдачибад чедибикес хIебирниличила».

«1609-1611-ибти дусмазиб Персияла Шагь-ГIяббасли вархьибси Юсуп-ханничи къаршили дурабухъес Ахъуша-Даргала ва СирхIяла жамигIятуначи чебуркъуб. ГIярабла мезличил белкIунси «Халл ал-Иджаз» бикIуси жузлизи белкIи саби: «Къаршикартачил кабикибси дергълизиб Юсуп-ханна кIел азир бургъан кабушили саби».

«ХIушани пикрибарая сегъуна цIакьла адамти биэс гIягIнилил дарганти, эгер илдани дунъяличиб бегIлара цIакьси, ярагълабарибси гIярмияла кIел азир бургъан кабушили биалли.

Гьайгьайра, сунела гIярмия удибикниличил баришиэс Шагь-ГIяббас 1-ибил вирули ахIенри. ГIергъиси дус илини тупачил ярагълабарибси гIярмия даргантачи къаршили бархьиб. Усишала шиличибад гьарахъли ахIенси майдайчиб цIакьси дергъ кабикиб. Иш гьакIлис персияланти чедибикиб. Шукьтила шила хIябразибси цIелдализи белкIи саби: «Иш хIябла вегIличил барх 4400 адам алхун». Илдицад адамти алхес багьандан сецад адамти биэс гIягIнили даргала?»

«А.Комаровла баянти хIясибли 18-19-ибти даршдусмазиб Ахъуша-Даргала ва СирхIяла жамигIятуни бархбикибхIели илдани 25 азир бургъан хIядурбарес бирулри. ГIурра И.Р Герберли белкIи сай: «Дарганти дергълизиб гъабзадешчебти, гIяхIти урчиличи мурдали, ярагълабиубти, бургъес хIядурти саби, цархIилти Дагъиста халкьличил цугбуцибхIели, илди имцIали бузери дигути, бузули хIебумсути халкь саби».

«Дагъиста бекIлибиубси архивла баянти хIясибли, Ахъушала кьадили дяви бехIбихьниличила ва ил таманбиъниличила балахъуси саби, илини гьар даршал бургъаннис бекIдеш дирути адамти чеббиркIути ва кабалтути саби, гьарил юртлизибад чум адам дявилизи аркьутилра илини белгибируси саби. Кьади, дявилизи аркьуси гIярмиялис гьалав вашуси сай».

Бургъанти берк-бержличил гIеббуцниличилара бурили саби тарихла белкIаназиб: «Бургъантани хъулибад кьацI барх кайсусири, кьацI аберхалри, вецIлизивад ца, хъули кьацIличи урхьусири».

«Дагъиста жамигIятла гIямруличи даргантани бируси асар дебали халаси саби, хIятта Ахъушала кьадила ихтияр агарли Таркила шамхал тахличи катес вируси ахIенри. Иличила тарихла белкIаназиб бурили саби: «Ахъуша-Даргала жамигIятуни цIакьти ва унрубачи асарбирути сабхIели, илди халаси хIурматличил пайдаладикIутири, иличибли кабизурсири гIергъиси гIядатра. Таркила шамхал тахличи калтухIели, даргала шимала жамигIятунала вакилти, хIурматла гIяхIли сабливан, шадлихъличи жибирутири. Ахъушала кьадили  Таркила шамхалла бекIличи кьапIа чебиръусири, цалабикибтала ургав бегIлара хIурматла сайливан, Ахъушала кьадис улибхьаличилси урчи савгъатбирусири».

ХIера илди, илала жузала чумал капIилизирад касибти, баянти пикридаралли багьесли саби, сегъунти пикрумала ва баркьудлумала адам саял, гIямрула 63 дус Дагъиста тарихла гIилмулис харждарибси, лерилра гIямру яхI-ламусличил деркIибси даргала хабарла гIялим.

Илини дуракаибти 17 жуз делчIес бекIхIериубра, амма «Дурала улкнала хъямчибачил Дагъиста халкьанала дяви» бикIуси жуз белчIунра. Ил белчIес ва аргъес гьамадси, сунези дахъал баянти духIнадуцибси, бучIанти чула ВатIан дигахъанти, гIяхIгъубзни бетарахъуси жуз саби.

21 ибил даршдуслизивра БяхIяммад Гадаевич гьатIира сабухъчевли узули сай. ГIилмула дахъал конференциябачир бутIакьяндеш дирули сай, докладуначил гъайулхъули сай. Дагъистайзив ил, феодалтала манзилла тарихла чеввикIибси гIялим сай.

«Дагъиста шимала жамигIятунала цалабяхъуни 17-19-ибил даршдусла цаибил байхъайзир» бикIуси гIилмуртала докторла диссертация, илини 1991 ибил дуслизиб Ленинградла Пачалихъла университетлизиб бетерхахъур. Ил хIянчи, дахъал дусмазир дурадеркIибти хIялумцIлабала бузерила хьарахъудли бетаур.

ДекIар-декIарти Дагъиста шимас БяхIяммад Гадаевичли гIяхIцад хIянчурби хасдариб.

Къяба-Даргала, СирхIяла, ХIямшимала, Муирала тарихцун белгихIебарили, шимала халкьла гIямрула цахIнарти суратуни акIахъес имканти даргиб. Даргала шимала цалабяхъуни Кавказла ва дунъяличирти цархIилти мер-мусала шимала цалабяхъуначил цугдуцили, илдала мешудешуни ва декIардешуни белгидариб. Шимала цалабяхъунас хасбарибси жуз-монография, чеббикIибси, дурхъаси (библиографическая редкость) жуз бетаур.

БяхIяммад Гадаевичла гIилмулизирти сархибдешуназибад цархIилтачи мешули ахIенси, хасси мер буцили саби тарихла географияли. Академияла жураличир делкIунти хIябал халати монографиялизиб 15-19-ибти даршдусмазиб Дагъиста тарихла географияличила чебетаахъили бурили саби. Илкьяйда илди хIянчурбазиб чебетаахъили аргъахъили саби, унраличиб хIербирути халкьани челябкьлализиб кIунбацIили бетхIехъахъес багьандан, саби-ургаб уржили хIербиэс чараагарси биъниличила. Тарихла георгафияла белкIани мер-мусала, гьаларла, дахъал картабани чедицIахъили сари. Илра гIилмула хIянчурбала сархибдешлизи халбарес вирар.

Сай акIубси ХIурхъила шилисра БяхIяммад Гадаевичли «ХIурехъи ва хIурхъанти» бикIуси монография багъишлабариб.

«Дагъистайзиб Феодалтала манзиллизиб азадти узденти» бикIуси жузлизиб БяхIяммад Гадаевичли лебилра узденти цагъунти хIебиъни, илдала ургаб мас-мулкла бегIти ва илди агарти лебниличила буриб.

БяхIяммад Гадаевич ГIялиев тарихла гIилмуртала доктор, профессор, Дагъистан Республикала гIилмула урибси хIянчизар сай.

БяхIяммад Гадаевич 1992 ибил дусличивад вехIихьили гIилмуртала докторла ва кандидатла диссертацияби кьабулдируси советла член сайри. Илини, сунела бекIдешлиуб гIилмуртала авал доктор ва вецIал кандидат хIядурбариб. ГIилмуртала докторцун ахIи, БяхIяммад Гадаевич, студентунас дигахъуси педагогра сайри. ДГПУ-лизив преподавательли узухIели, илала бекIдешлиур бахъал студентунани дипломла хIянчурби делкIун ва детерхахъур. Илини бяркъуртани БяхIяммад Гадаевичла тарихла хIялумцIлаби даимдарили сари ва Дагъиста тарихла баянти, илдани гьарза-дягIудирули сари.

Б.ГIялиев гIилмула (научные и научно популярные работы) хIябцIали хIянчила ва школала учебникунала жавабла редактор сайри. Ил дебали жавабкарси хIянчи саби, ва гьарилра гIялимлира барес вируси ахIен.

БяхIяммад Гадаевич 4-ибил курслизив учIули левай, ДГПИ-ла гIялимтала советла хIукмуличил, белчIудила лебилра заманализив ункъли учIни багьандан, жамигIятла гIямрулизир жигарла бутIакьяндеш дарни багьандан ХIурматла Грамоталичил шабагъатлаварибсири, илала у институтла хIурматла жузлизи белкIунсири. БусягIят илини СССР-ла АН-ла президиумла ва Россияла АН-ла президентла хIурматла Грамотаби сархили сай, «Бузерила ветеран» бикIуси медаль ва «Улкала гьаларти сархибдешуни багьандан» бикIуси, кIиибил даражала орденна медаль михъирличи даршили сай. Республикала БекIла уличилси сягIят някъличиб бихули сай.

БяхIяммад Гадаевич ГIялиев дурхъаси Шайх ГIябдуряхIман-ХIяжи ас-Сугурила уличилси жамигIятла гIяхIбаркьла фондла дипломтачил ва премиябачил авна шабагъатлаварили сай.

Амма илала бегIлара халаси сархибдеш, сунела миллатла халкьла тарих белгибарили, халкьличи баахъни саби. ГIямрулизив хатIахIейкили хIериэс багьандан, вегIла хъалибаргла, тухумла, шила, улкала тарих балес чараагарси саби. Чучивад вегI акIубси халкьла тарих хIебални, гьарил адамлис сунела гIямрулизив, дирихьла бархIи, хIедалути мер-мусаличив ласикIнигъуна саби. Илини сеналра сай аркьуси гьуни баргес хIейрар. БяхIяммад Гадаевичли, дахъал дусмала хIянчурбазиб, нушала халкь секьяйда хIербиубал, нуша секьяйда хIердиэс гIягIнитирал бурили сай. Нушала дагьриличи чебихьунси дирихь гIилмула дягIлизи пяхIярбарахъили, нуша гьаладяхI аркьуси гьуни чебаахъили сай.

БяхIяммад Гадаевич ГIялиевлис дахъал дусмазиб чIумаси арадеш, гIурра сархибдешуни, хъалибарглизиб чеалкIути дурхIнас гьарил шайчирад гьарбизуни дулгулра.

Чи сая нушала заманала игит или пикрирулхъули рирус цацахIели. Марли нушала заманала игит, хIяя умули, гIилмулизив узули гIямру деркIибси гIялим ургар. Сен-биалра, БяхIяммад Гадаевич чеалкIутани сунечибад гIибрат касеси игит сай или, пикририкIулра ну.

Муъминат Хаттаева