Сеналра хъумартес асухIебирар

ГIябдулмажид ГIялиханов акIубхIейчирад 115 дус дикниличил бархбасахъи, иличила белкIахъес редакцияла хъарбаркьиб.

Р.ХIямзатовла уличилси бекIлибиубси библиотека хIябэсил сабри, илини делкIунти даргес багьандан ну рякьунси.

Наб илаб ГI.ГIялихановла 2012 ибил дуслизиб дурабухъунси «ЧердикIибти» бикIуси жуз гьалабихьиб.

ХIябдаршлим хIябцIали бяхI сунезир лерси жуз дигиличил белчIунра. Гьарли-марли пагьмучевси писательла белкIаначил тянишриъниличи дебали разилира. БелкIличила ну-регIси пикри акIайчи, иличила чилалра пикри багьес хIейгахъис, ил багьандан гьалагъай хIебелчIунра.

Цаибил повесть «Лекторла архIя» бучIухIели Н.В.Гогольла «Ревизор» гьанбикиб. Дагъистанна интеллигентли, колхозникунас лекция белчIес багьандан, дубуртази дураберкIибси архIяличила бурили саби ил повестьлизиб. 

Лебил дунъяла адамти цаличи ца мешулира саби, цазаманализиб илди бекIлил мешутира ахIен. Н.Гогольла «Ревизор» гьанбиркахъули биалра, ГI.ГIялихановла повестьла игитуни дагъистанланти саби. УчIуси вирхарахъули, сунени ункъли далути тяхIяр-кьяйдаличила лукIули сай автор сунела белкIаназив.

Чула гIяхIял ревизор хIейъниличила багьурхIели Табчиевлара Шангерейлара барсбиъни чебиахъули, авторли, вайти хIял-тIабигIятла бегIти, повестьла игитуни балтIули ва илдачи чевдукаркIули сипатбарили сай. Шантани хъулкни сабливан белгибарили, ца туснакъварили, итил хIянчиличивад акьуватурли гIергъира тIашизес ва духувиэс Табчиевла пикри агара.

Жузлизир лер «Илди нушала ургаб саби», «Букварьла цIакь», «Дубурла лачинтани дуклуми тIинтIдирухIели» бикIути повестуни, статьяби, халкьла мухIлила пагьмула хабурти. Ахирлизир лер жявли касибти суратуни, белкIани мардирути документуни.

«Илди нушала ургаб саби» бикIуси повестьлизирси игит, вачрукья РабигIяни, сунела рурси давлачебтас шери редес пикрибирули сари, амма илини сунела пикри бетерхахъес рирули ахIен. Мекъла бархIи сельсоветла секретарьли ЗАГС-ла документ цалис ца дигахъути НурбяхIяндлисра Асиятлисра лукIули сай. Повесть 1958 ибил дуслизиб белкIунси саби.

Писательлис жагьилтани чула дигай ахIерадирули, цалис ца дигахъути хъайчикабирули дигули сай. БегIтачи лехIхIейхъути рурсби, дубурлантани гапхIебирути биалра, повестьлизирси Асият рархьли сари, рурси давлалис рицес хьулрухъунси РабигIяла пикруми детурхули ахIен.

ДукелцIиличил белчIунра, Асият шилизи кибси милицияла машинала шофёрли РабигIя риргIяриргниличила белкIунси бутIа. Повестьли учIан дубурла шилизи, илаб хIербирути адамтачи арикули сай, илдала ургав хIерирахъули сай.

«Букварьла цIакь» бикIуси повесть «Телеграмма», «Мусас баркалла викIен», «Ибрагьим шагьарла школализив» бикIути бутIназибад цалабикили саби. «Телеграмма» бикIуси бутIализиб дубуртазивси дудешли, шагьарлизивси уршиличибад касибси телеграмма белчIес балуси адам варгес хIейрули, илавси бекI игит ХIясанни ахъибти къияндешуначила бурили саби. ИтхIели азир хъали сунезир лерси МикIхIила шилизив урусла белкI–белчI далуси адам левли уили ахIен. Дудешла кьяш бячунхIели, узила телеграмма белчIахъес дай дуги сунела шилизивад дураухъунси Ибрагьим, савлила шалалис Лаваша каили сай. Савли-жявли сай инжитварниличи гьимукIили, Лавашавси хIякимлира  телеграмма белчIи ахIен. ХIякимла халаверхурдешли, сунела мурад хIебарнили Ибрагьим кьакьавакIахъиб, сеналра учIесра лукIесра бурсиирус или пикриухъун. 

«Букварьла цIакь» бикIуси бутIализирра, дахъал гъай хIедарили, ца-чумал кагибти мисал гьандушили, итхIелила дубурлантала гIякьлула даража сипатбарили сай авторли. Ибрагьимла дудеш хIякьикьатлизив маллачи имцIали вирхули сай, сунела уршила гъайличи биалли, лехIирхъули ахIен.

  «Кьадармабараб Аллагьли нушази урусла белкI-белчI дагьахъес», — викIули сай халкьла ургав малла. Букварь асни, хъули кабихьни, илизивад учIес бурсивиъни халаси бунагьлизи халбирули саби жамигIятли.

«Мусас баркалла викIен» бикIуси бутIализиб, Мусани иргъахънила хIянчи дураберкIили сай ва Ибрагьимла дудеш шагьарлизи учIахъес урши вархьахъес разииркахъули сай. 

  ГIябдулмажид ГIялихановла произведениеби даргантала гIямрула тарихла бикьруми сари или буресра вирар. 

  «Дубурла лачинтани дуклуми тIинтIдирухIели» бикIуси документально-художественная повестьлис тарихла повесть саби ибси кьимат кабатесра вирар.

Халаси гьунарлизи халбарира, бегIлара къиянти аги-кьяйдаличила лукIухIелира, авторли бархьдешцун лукIули виъни. ГI.ГIялихановли вецIну цара дусла гIямрула дурхIяхIели сай бикьрили ветаурти анцIбукьуни гьарил шайчирад сипатдарили, халкьличи чедуркъубти къиян-жапаличила бархьли бурили сай.

Сунела лерилра гIямрулизив Багъатирла ГIялибейла бекIдешлиуб бургъули чедибдеш сархибти хIунтIена партизантала гьунарличила белкIес пикриикIули, итхIели детаурти анцIбукьунала бутIакьянчибачил ихтилатуни дурадеркIили сай, ва илдани бурибси бархьдеш повесть бучIантачира баахъили сай.

Жузлизир лер хIунтIена партизантала суратуни. ГIяякьакьализиб чула жан кьурбандарибти лебилра микIхIентала умира гьандушили сари повестьлизир.

Повестьлизирти баянти уркIиличир калахъес гьамадли ахIен, гIяхIцад анцIбукьуни, бахъал адамтала уми дучIули, инкьилабла манзиллизиб Дагъистаннизир кадикибти анцIбукьунала халаси, цахIнабси сурат бетарули саби. Туркла офицерти Казимбей ва Нури-паша, хIуцан Нажмудин, гьалаб-гьалабти большевикуни С-С. Казбеков, ГI.ГIусманов, А.Багъатиров, Ж.Къоркъмасов, С.Дударов, ХI.ТIалхIят, Ахъушан ГIяли-ХIяжи ва цархIилтира итхIели халкьла ургаб хIербирули лебти адамти, повестьла игитуни бетаурли саби. Илди гьанбушибхIелира повесть тарихлашалсили бетарули саби.

«Халаси гьунила бехIбихьуд» бикIуси статьялизиб Къянасирагьила шилизиб 1927 ибил дуслизиб школа абхьниличила бурули сай авторли. 19 дус виубси дурашан уршили школа абхьес кабихьибси къиянничила жагаси кино-фильм касес бири или гьанбикиб, статья бучIухIели. Иларти аги-кьяйда Чингиз Айтматовла «Цаибил учительличил» мешударира.

«ИтхIели къиянни бири» бикIуси статьялизиб гьалабла журналистунани газетаби дуракаэс кабирхьуси халаси къиянничила бурили саби. Рабадан Нуров гьаникахъили белкIи сай «Юлдаш гьаниркахъули» бикIуси статья.

«Хала дудешличив гIяхIладли» белчIунхIели, ишбархIила нушала халкьла гIямру гьунчидушес багьандан, илдигъунти бахъал хала дудешуни лебти биалри или, пикрирухъунра. 

 Наб тамашабизур гIярабла хIурпрачил кабяхъибси дарган мезли белкIунси ГI.ГIялихановла «Дардлики дард» бикIуси хабар кабяхъибси, газетала бяхIла сурат.

ГI.ГIялихановли гьаладихьибти жузлизи кадерхахъурти халкьла мухIлила пагьмула хабуртазиб халаси гIякьлу баргира. «Чидини барибси бархьсив», «Бухъна житала тавба», «Такьсирла вегI сунела дудеш сай», «Гегугла чакма», «Гурдала дарман» бикIути хабуртира дигиличил делчIунра.

Халаси писательла дахъал шалубарси пагьмулис кьимат кабатес къиянни биъни балулра. ГI.ГIялихановла жузли дила рухIличи халаси асар бариб, цархIилти дахъал жузи делчIи гIергъира ил хъумхIертниличи рирхулра.

Чедетаахъили, халкьла гIямру сипатдарибси писатель ГIябдулмажид ГIялихановла жузи жагьил литература дигантази делчIахъес маслигIятдирулра. Илди белкIаназир нушала халкьла тарихла гIямру дархьли сипатдарили сари. Тарих балуси адам челябкьлализив камли хатIаиркули вирар.

Жуз белчIи гIергъи, авторла рурси Аминат ГIялихановани белкIунси гьалагъайра белчIунра. А.ГIялихановани сегъуналра гап ва халарерхурдеш агарли чула хъалибаргличила, хала бегIтачила бурили сари. ГI.ГIялихановла хала дудеш, гIярабла гIилму делчIунси гIялим, даргала шимазив кьадили узули гъану шура дус калунси адам сайри. Иличибли багьесли саби, чинад касилил ГI.ГIялихановли сунела пагьмулис хьулчи. 

Илкьяйдали А.ГIялихановани лукIули сари, ГI.ГIялихановли белкIунси, 379 бяхI сунезир лерси, «Калимат» бикIуси роман, машинкаличир кадяхъибти хIябъсти кIапIразиб хъулиб лебли биъниличила.

Пагьмурти ахIерадарес устадеш агарти халкь сарра дарганти, сецад хIейгеси биалра, хIекьдеш илгъуна саби. «Някъла белкIани детихъути, цIали игути ахIен» — бикIули бирар. ГIур акIубси наслули, сагали кьиматлабарес асубирар чула хала бегIтала пагьму.

ГIябдулмажид ГIялиханов биалли, даргала прозаикунала цаибил къяйлизи катес лайикьли сай, литература дигантас илала белкIани хъумартес сеналра асухIебирар.

Муъминат Хаттаева