Машгьурти адамтала мягIдан

Ахъушала районна архивлизир лерти  баянти хIясибли Дагъиста АССР-ла Ахъушала район акIахъубли саби 1934 ибил дусла сентябрьла 1-личибадси РСФСР-ла Верховный Советла Указ хIясибли.

1963 ибил дусла февральла 1-личибадси  РСФСР-ла ПВС-ла Указ хIясибли Ахъушала район цалабяхъили саби  Лавашала районничил.

1965 ибил дусла январьла 12-личибадси РСФСР-ла ПВС-ла Указ хIясибли Ахъушала район сагабарили саби сунела гьаларла дазурби хIясибли.

…Ахъушала районнизиб хIербирути имцIатигъунти адамти дарганти саби: 96 процентла кьадар. Авал ши лер булугунала: Балхъар, Хъяли, ЦIуликъяна, Уллучара.

Районна центр саби Ахъушала ши. Тарихла баянти хIясибли, Ахъушала ши жявхIейчибад даргала миллатла центрли, Ахъуша–Даргола центрли кали саби.

Тарихчибани Ахъуша–Даргола жамигIятлизи булугунала ва кIарахъала шимира кадурхули калниличила баянти даргиб.

Ахъуша–Даргола жамигIятла хIянчила бекIлибиубси тяхIяр сабри гьар мерличибад цалабикибти вакилтани суал ирзни. «Илгъуна тяхIярли якьинбирули саби Ахъуша-Даргола демократияла лишан» или лукIули саби  гIялимтани. ЖамигIят цалабикили кьабулдарибти хIукмурти, дебали дархьтази дуйгIутири – дахъал шимала вакилтала бутIакьяндешличил кьабулдирухIели.

Урусла машгьурси гIялим Петр Карлович Усларли сунела хIянчурбазиб лукIуливан, даргала миллат Дагъиста дайлизиб хIербируси биъни багьанданра Ахъуша-Дарго  жамигIятли кадизахъурти тяхIяр-кьяйда алавчарли тIинтIдирули ва дузахъули калунтири.

Ахъушала районна дазурби лер Лавашала, Дахадаевла, Кулила ва Лакла районтачил. Районна мер-мусаличир 79 ши ва махьи лер, сарира урхьуличирад 1500-2000 метрла ахъли мерладиубти. БегIлара ахъси саби дубура Шунудагъ – 2963 метрла ахъдеш лебси.

Районна мер-мусаличир лер авдути шин, чумал хIеркI, чяхI-чяхIиби, дубурла гIинзурби, сарира чедаэс хIяздухъести.

Районнизиб хабардерхурси ядала вацIа леб, илабси лагерьлизир декIар-декIарти культурала, спортла ва цархIилтира далдуцуни детурхули дирар. Ядала вацIа районнизиб хIербирутас ва гIяхIладли башутас дебали дигуси мерли бетаурли саби: хIебла, дуцIрумла замана ишаб гьар бархIи бахъал адамти чебаэс вирар.

ХIямшимала шила мякьлаб леб сера бархти шинна авдуси гIиниз. Илди шин дармандирули сари биркIанти изутас, кьаркьайзир къаркъуби детарутас.

ГIергъиси замана Дагъиста мер-мусаличи бахъал  туристуни башули саби. Башар илди Ахъушала районнизира. МухIела, Балхъарла, Усишала, ТIантIала, СирхIяла, ХIинтIала ва цархIилтира шимазиб чебаэс вирули сай туристуни, чусра ишарти дубурти, хIуркIби, гьаларла ваяхI, някъла хIянчурби тамашадизурти.

Хаслира бахъал туристуни башули саби гьар-урла мижитуни чедаэс. Илдигъунти мижитуни лер Усишала, Уллучарала, Цугнила, ХIямшимала, МухIела, НецIала,  Нахкила шимазир. 18 ибил даршдуслизиб барибси Цугнила шилизибси мижит Федерацияла кьадрилатала лугIилизи каберхурли  саби. ХIямшимала шилизиб леб 16 ибил даршдуслизиб барибси кIялгIя (башня). МухIела шилизиб леб къубба, сунезира саби барибси дус белкIунси: хижрала 771 ибил – ил бетарули саби 1369-1370-ибил дус.

Усишала ва Балхъарла шимазир мяхIкамли дихIули сари чула шимазибадти гIярабла гIилмула гIялимти хIербирули калунти  мер-муса.

Ахъушала шилизир лер туристунас чедаэс хIяздухъести сагали барибси Хала мижитла ва Устаз ГIяли-ХIяжила сагабарибси юртла мер-муса. Хала мижитличи аркьути гьундури жагали далкьаахъурли, башутас гьамадти детаурхIели илди дарахъибси районна бекI МяхIяч ГIябдулкаримовлис ва илаб бузули калунтас балга-дугIя дирули сари илабад бет-садбулхъантани, Аллагьли кьабулдарабну сари!

МяхIяч Кьадиевич районна бекIдешличи вакIибхIейчирад дахъхIиагарли шел дус диркули сари. Дахъал сари ил заманала духIнар шимазир ва махьурбазир дарахъибти хIянчи: мер-муса жагадиахъуб, лерти сагадариб ва сагали далкьаахъур багьудила, медицинала, культурала учреждениебала юртани, спортзалани, спортла майдунти, гьундури ва кьакьурби къулайдариб.

Дурабад шимази башути адамти тамашабирули саби гIяхIла  шайчи дарсдиубти тяхIяр-кьяйдаличи, суратуни кайсули, цали цаличи дурхьули сари.

Лерилра дарибтачила белкIес газетала ца номерра хIебиур. ГьандуршехIе арбякьунси 2023 ибил дуслизир дарибтицун: далкьаахъур адамтас бамсриихъахъес хасдарибти 13 мер-муса; 20 километрла мерличи кадихьиб шинна турбаби; 15 километрла кьадар къулайдиахъуб гьундури; капитальный ремонт дураберкIиб 2 школализиб, 3 культурала учреждениелизиб, сагадариб 12 медицинала учреждение.

...Ахъушан ГIяли-ХIяжи арагIебли Дагъистайзив машгьурси, пасихIси, малхIямси, уркIецIичевси адам сайливан тарихлизив ва халкьла пикрумазив кали сай. Гъай-мез, къавгъа, жалти хIейгуси илини маслигIятличил, гIякьлучебси гъайличил Дагъиста гIямрулизир кадикибти чумра къиянти анцIбукь гьунчидикахъибси виъниличила бахъли балуси саби. Халаси баркаллаличи лайикьли сай Ахъушан ГIяли-ХIяжичила дебали чебетаахъили жуз белкIунси гIялим, профессор, Ахъушала шилизивадси ХIяжимурад ГIябдуллаевра.

Бахъал саби районнизиб хIурмат сархибти, районна дурабра машгьурбиубти адамти, пачалихъла хIянчурбазиб, гIилмулизиб, медицинализиб, культурализиб, литературализиб бузути.

Районнизибад дурабухъи саби гIилмула гIяхIцад гIялимти ва кандидатуни. Илди хаслира бахъал леб МухIела ва ХIямшимала шимазиб. МухIела шилизивадси гIялим, писатель, поэт, ЧебяхIси ВатIа дергъла бутIакьянчи  Сагид ГIябдуллаевли даргала литературала мезлис хьулчи кабихьибси саби.

Россияла ГIилмуртала Академияла Дагъиста гIилмуртала-хIялумцIлабала Центрлис бекIдеш дируси Ахъай  Муртазаевра МухIела шилизивадси сай. Гьалабван илис «РФ-ла гIилмула урибси хIяракатчи» ибси хIурматла у бедиб.

ХIямшимала шилизивадси гIялим, тарихчи, профессор Расул МяхIяммадов Дагъиста бегIлара машгьурти гIялимтазивад ца сайри, суненира Дагъиста тарих руркънилизи халаси пай кабихьибси.

Ахъушала районнизибад ЧебяхIси ВатIа дергълизи арбякьунти саби 3656 адам. Илдазибад чархIебухъун 1856. Илди лугIурби дурусли дагьес багьанданра халаси хIянчи барибси саби Зубалжат Мирзаевала бекIдешлиуб. Илини хIядурбарили жуз леб, сунезирра итди дусмала къиянти чекасибти адамтачила, — дявтазирра, хъулирра,—чебетаахъили бурибси.

МухIела шилизивадси Сумен Кьурбанов Советский Союзла Игитла уличи лайикьвикиб, ХIинтIала шилизивадси Хизри МяхIяммадовли Дявила Асилдешла хIябалра даражала орденти сархиб, Ахъушала шилизибадти МирзахIяжи МяхIяммадовли ва МяхIяммад БяхIяндовли, Гьебала шилизивадси ХIясайни Абакаровли Ленинна орден касиб.

Дергъла дусмазир фронтлис дархьес урчи адилкьули Социалист Бузерила Игитуни бетаур Ахъушала шилизибадти ГIябдулла МяхIяммадов ва ГIябдулла ГIялимяхIов, МухIела шилизивадси ГIябдулла Уллуев.

Социалист Бузерила Игитла у сархиб кIел хьунул адамли – Хамис КъамбаймяхIяммадовани ва Хамис Казиевани. ИшбархIилис мицIирли лералси Хамис Казиева сари.

Районнизибадти цаибти тухтурти саби Ахъушавад Зайнутдин МяхIяммадов, ХIинтIала шилизивад Нариман Халидов, Уллучарала шилизирад Хамис МяхIяммадова. Дагъистайзиб  машгьурти тухтурти бетаур ХIянипа ГIямаров, АбдуряхIман Казиев, Камил ХIяжигIялиев, ГIябдулла ХIянаев, Майсарат Зубайруева.

Сецад–дигара гапла гъайличи ва баркаллаличи лайикьли сай цахIнабли Дагъистайзиб халаси хIурмат сархибси Хала мижитла Имам ГIябдуллахIяжи ХIяжимаргучев. Ахъушала шилизиб ва районнизиб балгундеш биахъес, жалани, гъай-мез хIедиахъес илини бируси къайгъиличила (хаслира къиянти 90 ибти дусмазиб) халкьли ункъли бала. Аллагьли ахъри бедаб сунес гьаннала гIергъира халкь даршули бихIяхъес!

ПатIимат Маллаева