КIел адамлис цадехI дабри

ИтхIели нуша, ухъна ХIяна Исуп­ра нура, шала хIедикили ле­рай хъулирад дурадухъи, бер­хIи абу­хъес гьалар Кумли-къаданибси Кьялк­­­ни­ла анхъла дубла даира. Ха­ба­ра­гар­ли анхъ­лизир тупангла къяйкла тIама адер­диб. Чили тупанг игьубсирил багьес или, ну анхъла ухIнавяхI дуцIухъес ва­ли­зур­рагу, ХIяна Исупли тIашаира ва ви­кIар: «Анхъ­ла къараулчи кьяшагар Абу­ба­кар сай. Сав­ли ди­гIяндикес далкь­хIеурти гIяр­­мачи гIяяр­ва­шули ургар».
Камси замана дикили гIергъи гIинцIла галгубала ургавад ца кьяш агарси адам гьаввакIиб. Шайу убя­хъибси гIяйсара къузбирули, хъуцIарличи тупангра чебяхI­кахъили, ил нушачивяхI лявкьулри. Ба­луй някъли гIеларти кьяшми дуцили, сурбатурли гIя­рара лебри.
— ВелхIунрив, Исуп, ишбар­хIи дузани кьа­ниублиригу, — дугьавизур ил дила ун­ра­чи.
— ГIебшнила бугIярси бархIи дуцI­рум­ла заманализивван жявли айзес гьа­мадли ахIен. ИшбархIи алхIятра са­би. Селис къалабадикIутира нуша ви­кIу­ли, варх иш унра уршира кили, кьан-кьанни дузани дураухъунсира. Мубараквирулри гIяхIси гIяярличил.
— Баркалла, Исуп. ГIяярличи дуравхъунси ахIенри. ГIярмази галгубала хъар кьама батахъес хIейрули, цацахIели илди кадуршесра чевкъули саби: гушли дургар, байтарманти.
— Бархьси саби, Абубакар, гIебш­ни­ван вайти янира дакIалли, анхъла галгубала гIянкIа ахIенну, гIяр­мани галгубала мякьи дархли дуга. Янилизир хIяй­ванти адикьесра нушаб гьамадли ахIен. Хъулразибра ванадеш хIербарес къиянни ­бирар. Ил багьандан сарра дила унра виштIаси Му­радра нура гьарил алхIят бархIи дузани дашути.
— ГIяй, къучакъ, — дугьавизур чулахъ набчи. – Чила уршири хIу?
— ГIяммала Ражабла, — викIулра, хала­си адам набчи дугьавизниличи пах­ру­би­рули.
— Серхурси, гIяхIгъабза сай ГIям­мала Ра­­жаб, нугъуна дявтала бу­тIа­кьян­­чи. ХIе­­лара лишанти лер гIяхI­гъабза ве­таэс­ти, Мурад, — ви­кIар ил ва акьуси някъли дила бекI хIярш­бариб…
Анхъчи Абубакарличил дурутира тIа­шаи­ли, нуша вацIализи аркьуси гъярцIа гьун­чирад лаг ЦIурцIала гIеладяхI (ЦIурцIи Кум­ли-къадала чедибси мер саби) датдихьира.
Нуша имцIаливан дузани дашуси мерличи сарри итхIелира аркьути. Ну ил мерлис ХIяна Исупла чукъла викIусири. Илаб дяргIибти шинна гIинизра лебси саби. Гьала хIеблизир нушани иларадли чудни дарес гIятурира хIямкура дихути сари. ГIебшни ва яни кIел эмхIелис дех барес илар дерубти урцулра камдирути ахIен.
1959 ибси дус бурги итхIели. Ну 7-ибил класслизив учIулри. Дила дудеш Къараногъайла авлахъличив колхозла мазала хала букIунри. Нушала унра хIунтIена партизан ухъна ХIяна Исупли ну сунечил варх Кумли-къадани дузани викусири.
Абубакар ГIямарович Маммаевличила саби иш дила белкI. Ит дус чуйнара гIурра къаршиикира ну Кялкнила шилизивадси кьяшагар Абубакарличил. Кумли-къаданив илала къушла гьала ваибхIели, ну тупангла тIамаличи лехIли вираси: кьяшагар адам секьяйда гIяярвашес вирусил наб тамашабилзули бурги. Илини вииши викIулра набзир виштIали левалли гIяярвашахъес иштяхI акIахъубсира.
Ну Кьялкнила шилизив авал дус урус мезла учительли узули калунсира. ИлхIели Абубакарла рурси Гульбарият дила ученицали рирусири. Дебали гIяхIти, дуравад вакIибсила хIурматбарес балути адамти саби кьялкланти. Бурули бири, Абубакарли изути цулби дархли адилтIи бикIули.
Кьялкниб дила бахъал юлдашунира леб. Илдазибад чилирил бурули бакьибсири нуни Абубакар ГIямарович Маммаев ЧебяхIси ВатIа дергълизивад ца кьяш агарли чарухъунси сай или. Кьялклантани бурни хIясибли, Абубакар урчала гIяс­­карлизив ургъули калунси уилри. Венг­рия­ла тах шагьар Будапешт фашис­ту­назибад азадбалтахъуси дявилизиб Абу­бакар сунечивли урчили миналичи кьяш кацIили, саби алхунсири, бикIар. Ур­чиличивси Абубакар биалли, ца кьяш чеб­бикили, мицIирли калунси сай. Чула­хъиубли шилизи чарухъунси Абубакарла михъирличир «Будапешт азадбатахъни багьандан» медальличил дарх цархIилти пачалихъла шабагъатунира рурхIутири, бикIар. Чили ва чинаб Будапешт шагьар гьанбушалра, наб Исаковскийла «Душмантани хъали цIали бигуб» («Враги сожгли родную хату») бикIуси назмура ва ил назмула дугьбачилси Матвей Блантерла далайра гьандиркур. Удирти дугьбачил таманбируси саби ил тамашала кьисматла далай:
«Илала михъирличиб шалабикIул­ри
Будапешт багьандан бедибси медаль».
(«И на груди его светилась
Медаль за город Будапешт»).
Бархьси саби: Абубакар Маммаев жявли иш дунъяличивад арукьни багьан­дан (ил 1971 ибил дуслизив вебкIибсири), дила имкан агара, урчиличиб мурдали душмантачил бургъутала чидил гIяскарлизив ил ургъусирил бурес. Къара Къараевла дагъистанлантала эскадроннизиврил яра генерал-майор Селивановла къазакъунала корпуслизиврил.
Дявилизивад чарухъунти цаибти дусмазив Абубакар ХIябкьяйлизирти Кьялкнила Мичуринна уличилси колхозла шинкьбазив шинкьанкулали узусири, сунела гIямрула гIеларти дусмазив – колхозла Кумли-къаданибси анхъла анхъчили.
Ил анхълизи шинни иртуси чяхI­чя­хIила чедиб Хайдакьла районнизи ка­бурхуси ЦIурхачила ши мерлабиубси саби. Ил шилизив цагьатIи дявила чулахъ хIерирусири. Рабазан СалихIов би­кIу­сири илис. Нуни гIяхIил валусири илала урши СалихI. Ил Бускрила школализив мугIяллимли узули вири. ГIяхIси адамра пагьмучевси мугIяллимра сайри СалихI. Рабазан СалихIовлара ца кьяш агарсири. Абубакарлира Рабазайра цадехI дабри исутири, бикIар, ва цалис балуй кьяшла, итиллис алгъай кьяшла дуртIутири, бикIар.
Абубакарла рурсби ахIи, уршби агартири. Илала рурсбала хIябал уршили бусягIятла замана нушала гIярмияла дявила хасси балбуцлизиб къуллукъбирули саби.
Иш макьала лукIухIели, кумекбарибси кьялклан Къаркъала Ибрагьимлис нуни баркалла балахъулра.

ХIяжимурад Ражабов