Хала дудешунала ­гьунарти тикрардирули

Нушала улкаличи хабарагарли фа­шистунала гъармукаби чебу­хъун­­хIели, лебилра советс­кий халкь илдачи къаршили бургъес ахъ­биуб­ти­ри. ДугIахъарлантира шайчиб ка­хIе­лун. Са­би гIяхIъулали дергълизи букьес или ба­хъал­гъунти дугIахъарлантани воен­ко­матлизи гIярзаби делкIунтири. Ит­хIели ХIун­тIена ГIярмияла къяяназиб бур­гъахъес ба­­гьандан илдигъунти адамти хIя­дур­би­ру­ти­ри.
252 дугIахъарлан ЧебяхIси ВатIа дергълизи арбякьунтири итхIели. Илдазибадли бахъалгъунти даимлис дергъла майдайчиб калунтири. ЦархIилти солдатуначил барх дугIахъарлантира чула гIязиз жан ахIерахIедарили, гъабзадешличил Ленинградлизиб, Москвализиб, Одессализиб, Киевлизиб, Севастопольлизиб, Сталинградлизиб ва цархIилти шагьуртазиб бургъутири. Прибалтика, Белоруссия, Молдавия азаддалтахънилизир ва Курскла къямличир кадикибти дургъбазир бутIакьяндеш дарибтири.
Амирбег ГIялиев Ленинград душмай алавбуцибхIели, шагьарла мякьлабси мегьла гьунилис къараулбирули калунсири. Итди дусмала балагь-кьадарличила гьанбиркахъули вири илини. Гьачам нергълизир виштIасила тIулби чедаибтири ва итхIейчирадли нуни нергъ держес вируси ахIенра или бурули вири илини. Илдигъунти кахти анцIбукьунала асарлиувси нуни душмантала поездуни уркIецIиагардешличил даргиутири или бурусири Амирбегли.
Дургъби дехIдихьибси дуслизиб ВКПб-ла Дахадаевла районна цаибил секретарь сайри дугIахъарлан Муса ХIусенов. МикIхIен Халимбег МяхIяммадов ва Хунзахла районнизивадси Расул ГIялиев ВКПб-ла Хайдакьла ва Дербентла районтала цаибти секретарьти сабри. ВКПб-ла обкомли илди 1941 ибил дусла февральличиб Москвализи ленинский курсаначи бархьибтири. Дергъ бехIбихьибхIели илди шайчиб калес хIебиуб, ва саби гIяхIъулали увяхIси душмайчи къаршили бургъес арбякьун. Старший политрукуни сабливан илди Одессализи дявила цIала дайлизи бархьибтири. Итди замунтазиб советский гIярмия къиянси агилизибри ва бахъал бургъанти улхулри, дявила техника агардирулри. Ил багьандан, кьяркьси дявилизира кабурхули, бургъантас гIела битIакIес чевкъулри. Одессала оборонительный районнис контр-адмирал Г.В.Жуковли бекIдеш дирулри. Одесса ванзала мер-мусаличибадли алавбуцилри. Дебали дахъал хIи картIибси дергъ кабикибсири итхIели илаб. Дагъистанланти багьадуртани батальонтас бекIдеш дирулри. Халимбек МяхIяммадовра Мусара даршуси манзиллизиб гъамти юлдашуни бирутири ва хъалибаргуначил цаличи ца гIяхIладли башутири. Мусани сунела уршилис Халимбег ибси у бархли бедибсири. Халимбег Мусаевич дахъал дусмазив дурала улкнала мезла учительли узулира калунси сай.
Одессализибра юлдашуни имкан акIубхIели къаршибиркутири. Танкаби, артиллерия, авиация пайдаладарили, душман багьладеш агарли чевашулри. ИтхIели бахъал гъабзадешчебти солдатуни ва офицерти дявила майдайчиб даимлис калунтири. МицIирли калунтанира игитсун бургъули, душман кахирахъусири. Муса, Халимбег ва Расул дурадуркIути гъабзадешла гьунарталашал цархIилтас мисалли бетаурли ва бебкIализибадли уруххIебиубли, душмайчи чебашутала къяяназибри. Дубурлантала дуцIарти хIи цIала лами ауртигъунтири ва чедибдеш багьандан дяхI-дяхIли душман вячIес къайгъилизибри.
Халимбег декIли вяхъниличила Мусани аргъилри ва илис кумеклис итмадан музаухъунсири. Галгубала кьялубачил кIапIбарибти бебкIибтала ургав сунела юлдаш чеибхIели, илала дяхIличи сунела дяхI гъамдарили сай. ИлхIели юлдашла дяхIла ванадеш гьанаурли саби Мусас. Къалабали самолетличив илини Кисловодскла госпитальлизи ваахъибси сай Халимбег. СагъкайубхIели Халимбег Москвализи вархьибсири. ГIур илини Волховла дергълизир бутIакьяндеш дарибтири. Ленинград, Петрозаводск ва Прибалтика азаддалтахънилизир бутIакьяндеш дарибтири. 1945 ибил дусла сентябрьличив шилизи чарухъунсири. Мусара Расулра биалли кьяркьси дергъла цIализиб гъабзадешла бебкIали алхунтири. Иличила Халимбегли шилизи чарухъунхIелицунри багьурси.
Муса ХIусеновли сунела бузерила гьуни 1918 ибил дуслизиб бехIбихьибсири. Ликбезлизив учIра учIули, ДугIахъарла шила Советла секретарьли узескайибсири. Ворошиловла уличилси колхозлис гьар шайчибадли кумек гIеббиахъусири жагьил уршили ва халаси хIурматличил пайдалавикIусири. ГIур ил узули калун кооперативлизив, шила Советла председательли, ФКК-ФКИ-ла инспекторли, колхозла председательли, колхозла парткомли. КIинайс ВКПб-ла райкомла 3-ибил секретарьла къуллукъуни хъардарибтири иличи. Илди лерилра къуллукъуначив узухIели илини сунечи бихьибси игьдибар марбариб ва Буйнакъсклизирра МяхIячкъалализирра областьла партактивла курсани таманаили гIергъи, 1938 ибил дуслизив ВКПб-ла Дахадаевла райкомла цаибил секретарьла къуллукъуни хъардарибтири иличи. Ил дуслизив ДАССР-ла Верховный Советла депутатлира викIибсири.
Москва багьанданси дергълизив игитдешличил ургъули калунси сай МяхIяммад АмиргIялиев. ИлхIели ВатIан гьанни жан дедибси гIяхIгъабза Преображеский хIяб­ра­зив, 48 ибил участокличив, 75 ибил но­мер­личилси хIяблизи хIяривихьибсири. Моск­вала мякьлаб кабикибси дергълизиб ал­хун­тири ГIяли ГIяллаев ва Сайгид ШяхI­ба­­нов.
Сталинградлизир кадикибти кахти дургъбала замана ванза цIали алкири ва мегь бицIулри или бурусири бургъантани. Шагьар игули хьалли, нушала солдатуни мукIурбакIибти ахIенри. Ил дергълизиб дубурландешла дебш касибти дугIахъарланти МяхIяммад Мусаев, МяхIяммад Маммаев, ХIясан-Хусен КьурбанбяхIяммаев, Мя­хIям­мад Канкуев, бикIуливан, гIер­гъи­сигъуна хIи­ла кIантIличи бикайчи гъабзадешличил бур­гъутири ва неш ванзаличиб даимлис калунтири. Илдигъунти игитунала гьунарличибли Сталинград фашистунази буцахъес батурси ахIенри ва душма 330 азир солдат ясирбуцниличил дергъ таманбиубсири илаб.
Курскла къямличирра дебали кьяркьти дургъби кадикибтири. Гитлерли ила сагати цIакьани дяхIчиаилри. Ярагъла цIалира гавлира бархIи дугиличи шурбалтусигъунари или бурули бири илаб бургъули калунтани. Нушала ахIерси ВатIа цархIилти миллатунала солдатуначил барх илаб жан ахIерахIедирули, бургъутири дугIахъарланти Тутеш Исякьов, Ибай Рабаданов, Расул Маммаев, Кабай Рабаданов, ХIусен ГIяхIмадов, Шагьру Ваммаев ва Курскла ванзаличиб даимлис калунтири.
Днепр хIеркI ихъухIели МяхIяммад Хаминовли чедаахъибти гъабзадешличила чеалкIути наслубани хъумуртуси ахIен. Сунела юлдашуназивадли чилра кахIели, хIеркIла дублав тIашли левли, МяхIяммадли хIеркIли архуси баржа чебаиб. ХIеркIла дублаб халаси галга хIясиббарили, илини канатличил баржа илизи бигьун. Дергълизив гьунарагариубси дубурлан баржаличи кайибмадан ускаун. Савли якьинбиубсири хIеркIла цархIил шайчи баибси ил баржацун биъни. ИтхIели Жуковли сунела някъ цIацIабарибсири или бурули вири МяхIяммадли. Урус мез хIедалуси дубурлай сай ила секьяйда ваибал халкьсун аргъахъес хIебагьур. Амма илис баркалла багьахъурсири полкла командирли.

ГIергъила бархIира М.Хаминовли душмантачи гъамси мер бикахъили, сунела мегьла бархкья пулеметличил фашистуначи цIа чекьуртири. ИлхIели илис «ЧебяхIси ВатIа дергъла» орден бедибсири. Дергълизивадли чарухъунхIели илала михъири гIяхIцад дявила шабагъатунани жагабарилри. Илини урус мез далути диалри ва сунени чедаахъибти игитдешличила чебетаахъили бурес имкан акIубси биалри, ил игитла уличи лайикьирки или бурули бири дугIахъарлантани.
Днепр ихъухIели игитсун алхунтири ИсмягIил ХIяжиев, Расул ГIяхIмадов, ГIяхIмад Кьадиев, ХIяжигIяллай Кьадиев.
Смоленсклизир кадикибти дургъбазиб алхунтири ГIямар ГIисаев, МяхIяммад ХIусаев, ХIяжигIяли Кьадиев.
Дургъбала замана дубурла шимазирти гьарил хъалибарглизиб чум мурул адам лебти биаллира, лебилра ВатIа хъархIерагардеш батахъес арбашутири. ХIяжигIялиевхъала хъалибарглизибти шелра узи ГIяхIмад, Мусанип, Расул, Садикь ва Арслан саби гIяхIъулали дергълизи арбякьунтири. Илдазивадли чIянкIли ГIяхIмад сайри чулахъиубли чарухъунси. Зантси кьаркьа вегI, Буденыйлагъунти супилтачилси ил гIяхIгъабзачи дявила майдайчир сунени чедаибтачила баянти дурахъес ва ихтилатрикIес чуйнара рякьунсири. Ил нуни зурбаси дубураличил цугурцули рираси. Ил сунечила гапхIейкIи, сунела юлдашуначила дири илини дурути хабурти. Амма илала михъири бицIибти ордентанира медальтанира бурулри ил игитсун ургъули калниличила. ИтхIели минометунала полклизи илдигъунти зурбати багьадурти чеббиркIули кали саби декIси ярагъ бихес биэсти. Илкьяйдали дугIахъарлан гIяхIгъабзали нушала улка фашистунала гъармукабазибадли азадбалтахънилизир жигарла бутIакьяндеш дарибтири. Илала узи Садикь Венгрия азадбалтахъухIели кадикибти дургъбазив 1945 ибил дусла мартла 23-личив алхунсири. Ил Эстергом шагьарлизив хIяриихьибси сай. Сунела юлдашуначил барх илини чедаахъибти игитдешличила чуйнара республикала ва районна газетаби гъайдухъунтири.
Украина азадбалтахъухIели Гитлерла фашистуначи къаршиси дявилизир чула гIязиз жан кьурбандариб Расул ГIяхIмадовли, Рабадан ХIусеновли, Рабадан Рабадановли, Крым азадбалтахъухIели Кьурбан ХIусаевли, МяхIяммад Исякьовли, МяхIяммад-ТIагьир БяхIяндовли, Калининна областьлизиб бургъухIели Муса МяхIяммадовли, СултIан Рабадановли.
ХIейгеси биалра, дергъла дусмазир бургъантачила баянти дебали камли цаладирхъули кали сари. Ил багьандан ду­гIахъарлантала ва цархIилти игитти ВатIан балтахъантачила гьанна хIе­дагьур­ли кали сари дахъал баянти. Чили бала, илдани сецад гъабзадешла баркьудлуми ду­ра­дер­кIибал ва чилилра илдачила хIе­ба­гьурли, дявила майдайчиб калунал. Сепай­да…
Итди къиянти дусмазиб дубурла шимазибти адамтас дахъал балагь-кьадар дихутири къачагъунанира. Илдани адамти кабуршутири, ризкьи ва цархIилти берклуми керисутири. Илди убяхIтани чумра гIяхIгъабзала гIямру къябаибтири. ДугIахъарла шилизивадси Ворошиловла уличилси колхозла председатель МяхIяла СягIид ва цархIилти истребительный отрядла члентани Мирзиттала шилизиб белгибарибти къачагъуни алавбуцибтири. ИлхIели цIала тIякьгъуна сирхIян МяхIяла СягIид ламартдешличил илдани кавшибсири. Илдигъунти гIяхIгъубзни дургъбазибцунра ахIи, шимала адамти гIеббуцахъесра хIяжаттири. Илдачи къаршили бургъути дергъла майдайчибадли гьаббухъунти усал гъубзни ва такьсирчиби сабри.
Дургъби тамандиубли гIергъи шилизи чарбухъунти солдатуназибадли имцIатигъунти чулахъбиубтири. Дила дудешла узи Зугьум Кьурбановла някълизиб халаси хIяна бири ва някъ берубсири. Биалра ил паргъатли ууси ахIенри. Илис бегIлара дигуси баркьудири мицIираг адилкьни. Иличил барх бургъули калунтани мурталра гьанбиркахъули бири илала залумдешличила ва дурадуркIути гьунартачила. Сунени биалли итди кахти дусмачила гьанбушесра хIейгахъи. «Нуни чедаибти чемадаабая, дила ахIерти», — викIусири ил ва сунела алхунти юлдашуни гьанбиркули вииши, пикрумази ахъили, лехIкайхъи. БяхIямма Хулаттаевли биалли дахъал хабурти дурули вири. Илра Зугьум адавзира цахIнаб бургъули калунтири. «Зугьум хIейалри нуша гашазирадли улхутири, — викIусири ил, — гьачам бахъал бяхъибти солдатунира ярагъ кадерхурти нушара ца шилизир душмантани алавдуцибхIели, илини урусунани дакIахъибти духълуми дигIяхъес дикутири хъумачи. Гьачамра дугила кьанси замана гавлагунира нушара картошка, хIяжланкIи ва цархIилти духълуми хес дякьунхIели, къарауйчивси немецли чедаира ва ил нушаб автоматличил къяйкикIули, гIергъиикиб. ИлхIели Зугьумли хIяжланкIила галга къяббариб ва илра фашистличи бяхIчиаили, дуцIухъун. Фашист вяв-чIярикIули, гьавухъунсири. ИлхIели бургъанти, фашист хIяжланкIила галгаличилра кавшес вирули уили сай или масхурти дурули, дукаркIутири…».
БяхIямма Хулаттаевличила нуни гьалабван аргъира ца ишгъуна баянра. БамсриихъухIели, бургъанти имцIали мушулбашули буили саби. Халаси кьаркьа вегI украиналан дуравхъи сай ва набчил абзикIес вируси лев виалли, дуравхъаб или викIули уили сай хамли. ИлхIели халали ахIенси кьаркьа вегI БяхIяммара иличи вяхIчили тIашизурли сай ва илала дулай някъ буцили сай. ИлхIели илини сунела дарганти юлдашунази тIамадарили сай: «Керкахъис!» или.
Гьарли-марли БяхIяммани кайкахъили сай пахрукар мушлукья. ИтхIели дарган удииркур или кьакьабакIибти юлдашунани бахъ разибиубли, БяхIямма ахъуцили сай.
Дахъал баянти дурули бирар БяхIмуд МяхIяммадовличилара. Ил урехиагарси разведчик уибси сай, ва илини дахъал игитти баркьудлуми дурадеркIибти сари. ИшхIелла манзиллизиб илала (гехIел уршира хIябал рурсира абикьурти саби илини) уршбала хIябал уршили Украинализиб бетурхуси дявила хасси балбуцлизир бутIакьяндеш дирули сари ва хала дудешла гьунарти тикрардирули сари.
ХIяжикьурбан кIелра кьяш агарли, ХIябибуллагь някъ агарли дергълизибадли чарбухъунтири. Бахъал цархIилтира чулахъбиубти биубтири дугIахъарлантазибадли. Мухтасарла кьяшлизиб душма ярагъла бургIлумазибадли ца бутIа даимлис калунсири. Илала дурхIнани бурули саби, иличи буцIарбарили гIявадеш калкьусири или. ИлхIели илабадли руржескабиибсиван, тIама дурабирки ва изала циила хIярхIбирули саби викIусири дудеш или.
Итди багьадуртала дурхIнала дурхIнасра дявила анцI­бу­кьуназир бутIакьяндеш дарес кьадарбиъни децIагесил анцIбукь саби. Фашистунала къур итхIели хьулчназибадли тамай урабикахъили буили ахIен. Илдани ишхIелла даршуси манзиллизирра ярагъ дузесаъни зурбаси такьсир тикрарбарнилизи бейгIес вирар.

П. Кьурбанова