ХIянчилис марси

Ну акIубси МикIхIила ши даргантала ургабцун ахIенну, арагIеб Дагъистан Республикализибра машгьурси саби. Давлачебси саби илала тарихра. Жяв замунтазибад даргантала ванзалис къапули бируси МикIхIила ши цалра душмайс мутIигIбакIибси ахIенри. ХIебиуб душмантани илала бару ярагъла цIакьличил буцесра. ЧIянкIли гIяхIлас сарри илала унза гьаргти. Душманти биалли — декIар-декIарти сабри: дакIиб иша валкIа Тимурла гIяскурти, Надир-шагьла хIурбуни, монголти ва бахъал цархIилти.

Ахъуша Даргала бархбаслизи кабурхуси ши сунела адамтачибли цIакьсири. Ишар мурталра адамдеш, яхI, инсап, гъабзадеш, гIякьлу-дагьри ва бархьдеш чихъли кьиматладирутири. Нушала школализиб леб шилизиб хIербирули калунти, гьаннара хIербирули лебалти ши машгьурбарибти адамтала суратуни кадяхъибси уркьули. Школализив учIуси заманара ну, гьалмагъуначил варх вахъхIи илала гьала тIашизурли, илди нушала тухумти саби или хIерикIусири. Суратуназиб хIунтIена партизантала отрядла бутIакьянчиби, Дунъяла КIиибил дергъла игитуни, машгьурти спортсментала ва ВатIан машгьурбарес багьандан халаси къайгъи дакIубарибти адамти сабри. Илдала ургав леври машгьурси спортсмен, урибси милицияла хIянчизар, юрист ва гьарли-марси адам Багьавдин МяхIяммадович Муртазалиев. Ил дила тухумра сай ва иличи нуни пахрура бирулра.

 

Лебти саби адамти чула гIямрулизиб «гьуни» баргес умцIули, ил белгибарес хIебирули, уркIилизирти пикрумазиб хIербирути. Леб заманала бухъяндешли ил белгибарес имканбакIибтира. Лебти саби баркьудили (призвание) саби бургутира. Илдигъунтазивад ца сай Багьавдин МяхIяммадович. ХIябцIали дусличибра имцIали илини духIнарти къуллукъунала органтазиб асилси хIянчи бариб. Барибси бузерилис кьимат лугули саби илала хъулирти, адамтани чехIедаэсли дигIяндарибти грамотабани, медальтани, ордентани ахIи, сунечил барх бузули калунти хIянчизартала ва гIядатла адамтала гапла дугьбани. Нуни цалра адам чехIеира Багьавдин Муртазалиевличила вайси бурибси.

ИшбархIи нушани дикьулра полицияла хIянчизартачила халкьлизир дурути гъай. Хъямчиби, рушбатчиби, инсап-хIяя дицибти ва дахъал цархIилтира. Илдигъунтала ургаб гьамадли ахIен гапла гъайличи лайикьбикибти хIянчизарти баргес. Амма дирхаирая хIуша, чула хIянчилис марти, хъархIерагардеш батахъес пикрибикIути, адамдеш лерти, халкьличи уркIи изути полицияла хIянчизартира бахъал саби. Адам вагьес дигалли, иличила алавтази хьарбаа или хIязлис ахIенгу бикIути.

– Багьавдин МяхIяммадович, секьяйда хIу милицияла хIянчизар ветаурсири? Сен ил санигIят чеббикIибсири?

– Ну гIярмиялизиб къуллукъбируси замана Саратовский областьла Энгельс бикIуси шагьарлизи азадли мушулбашнила абзаначи вархьибсири. Илаб нуни цаибси мер сархибсири. Илди абзаначив леври ахъ-ахъси полковник. Илини набзи хIу чинавадсири или хьарбаиб. Ну Дагъистайзивад виъниличила бурира. Илини сай Саратовлизибси милицияла хIянчизарти хIядурбируси белчIудила заведениелизивадси виъниличила буриб ва чучи учIахъес живарира. ИтхIели дила пикри аги милициялизив узес. Се бируси солдатла пикрумазиб? «Пикриулхъас», — ибси жаваб чарбатурра. ГIярмия ахъили, хъули чарухъунра. Набчил варх гIярмиялизи живарибсири нушала шан, милициялизиб хIянчи барибси, адамтани ил Каспийск шагьарла мэр сайливан валуси Жамал ГIямаровра. Ил хъули наб гьалав вакIилри. ГАИ-лизив узулри илхIели. Илизи нуни гIярмиялизиб бетаурси анцIбукьличила бурира. Илини ну МВД-ла кадрабала отделлизи арукира. Илав илала тянишси узулри. Нуни бархьли бурисра, наб къяна сеналра хIейгахъис. Илини нушани милицияла школализи направление лугуси саби, республикализибад авал адам бурхьути саби или буриб. Ил направление сархес кIел азир къуруш дедес хIяжатлири. Нуни илизи, юлдаш, дила лебилра лебдеш бицаслира илдигъунти арц дучес хIейрус или, жаваб чарбатурра ва илавад хъярхъли дуравхъунра (авторла шайзибад: ил анцIбукь 1968 ибил дуслизиб сабри бетаурси).

Шилизи гIяхIладли вакIибси Кьадила БяхIянхъала МяхIяммад къаршиикиб. Илини ну сунечи, Астраханьна областьлизи шоферли узахъес живарира. Илав узули камси замана калунсири. Илизира хIянчила хIекьлизибси агиличила ва наб милицияла хIянчизар ветаэс учIес дигниличила бурибсири. Илини ну Астраханьна областьла МВД-ла кадрабала отделлизи арукира. Илав леври биштIаси кьаркьа вегI полковник. Илизи нуни чедаахъес ардухибтири гIярмиялизирад гибти далилти ва абзаначир боксла, мушулбашнила шайчир сархибти цаибти меранала лишанти. Илини илди далилти гIяхIти сари, амма нушала областьлизир абзани дирути мушулбашнила шайчир сарину, илдачиб сегъуна-биалра гьунар чебаахъадли, нушала ишад учIахъес урхьури или гъай гиб. Илабадра авал адам сабри бурхьути, ну шуэсил сияхIлизи кархахъес пикрибариб. Илди абзаначиб нуни цаибси мер сархира ва полковникли, сунела гъай къянахIебарили, ну Саратовлизи вархьира. Нуни савгъатбарес или ца мазала диъ касибсири, амма илра гIелабяхI чарбариб ва, хIяжатти лерилра далилти хIядурдарили, направление гиб. Пикридухъеная – ишар азирти къуршми дигулри…

Саратовлизи вакIибхIели, дила кисалар 36 къуруш арцлара ва набчирти палтарра сарри лерти. ГIур секIал лебси ахIенри. Илаб бахъал дурхIни лебри лебилра СССР-ла улкализибад бакIибти, илдала ургаб — Дагъистайзибадра. Ца дарган ХIясан бикIуси уршиличил тянишиубра. Илизи нуни гIярмиялизиб полковникличил бетаурси гьунибаъниличила бурира. Илини набзи ил варгахъес маслигIятбариб. КПП-личи ил вакIайчи хIерлири. Ил ухIнавхъунхIели, илис гIергъи кабинетлизи ацIира. Ил ласвяхъили «Кто там?» или тIамадариб. Ну,  уркIухъи, хъярхъли вебшира. ХIясайзи викIулра: «хIейги наб иш школара, нура хъули чарулхъас…». «СейкIусири хIу, илкьяйда, ихтияр агарли ухIнаулхъусив…», — или, гьачам-гьатIи къаршиикахъес маслигIятбариб. ГIергъила бархIира ну илис гIелавад вашули, ихтияр сасили, кабинетлизи ацIили, нуни нушала гIярмиялизиб бетаурси гьунибаъниличила гьанбушира. Илисра ит анцIбукьличила гьанбикиб, гIур илини ну милицияла школализи уцахъес халаси кумек бариб. Бурасли, бучIахъес 200 адам бурцухIели, 800 адам бакIили лебтири.

– Итавад хIу чина вархьибсири узахъес? Нуни балуливан, гьалаб, Совет хIукуматла замана белчIуди хъараахъурти направление хIясибли бузахъес бурхьутири.

–  Чариубли, Астраханьна областьла Черноярский районнизи вакIес хIяжатсири, направление хIясибли узес багьандан. Ну школала начальникличи Дагъистайзи вархьаахъес дугьаизурра. Дила белчIудила кьиматуни ва ил замана диахъубти спортла сархибдешуни  хIисаблизи касили, дила тилади бетерхахъур — Дагъистайзи вархьира.

Гьаланачи хIянчила уцес хIейгули, «нушани ахIенри хIу вархьибси» бикIули, «хIянчи агара» или авара дариб. Обком партиялизив узуси Кишиев левсири. Илини МВД-лизи зянкъдяхъили, ну ГАИ-лизи уцахъибсири. 1970 ибил дуслизир сарри дила бузерила цаибти гунзри дехIкадихьибти. МяхIячкъала шагьарлизив инспекторли уцибсири. ВецIал дус дикили гIергъи, 1980 ибил дуслизив Дагъистан Республикала ГАИ-ла начальникла заместительла къуллукъличи катурсири. ВерхIел дус ил къуллукъличиб хIянчи барили гIергъи, жамигIятлис урехи хIебирахънила шайчибси Управлениела начальник варибсири…

Багьавдин МяхIяммадович Муртазалиев «Дагъистан» теле-радио компанияла гьарли-марси юлдаш вирусири. Ил декIар-декIарти передачабазир бутIакьяндеш дарахъес живирусири, ГАИ-ла хIянчиличила ва гьундурачир кадиркути анцIбукьуначила халкьлизи бурахъес. Чидил къуллукъличив узули виалра, илини мурталра бархьдеш ва ХIукму гьалар чедиутири. Нуни илизи санигIятлашалси бузерилизиб гьалаб ва гьанна сегъуна декIардеш лебсирил или хьарбаибсири.

– Советский Союзла манзил, милицияла хIянчизартала халаси хIурмат бирусири. ХIянчиличира чус бузес дигути, гьуцI лебти адамти сабри башути. Илдала устадешра жавабкардешра сарри бегI гьалар кьиматладирутира. Марлира, «азгъинтира» дакIубулхъули бири, илдигъунтира мурталра камбирути ахIенри. Сен-биалра, адамтала психология декIарсири. Барибсира балулри, бирусилис жавабкардешра сегъунти дирутилра иргъулри. Ит манзил узес гьамадлири. Пикриухъен хIу, итхIели Лавашала районнизиб  милицияла 17 хIянчизар сабри бирути. Гьанна? 1988 ибил дуслизиб наб полковникла звание лугухIели, Дагъистайзиб авал полковник сабри лебти. ГIергъити дусмазир къуллукъунира (должность) имцIадариб, бузутала лугIира дебали халабаиб. ИтхIели старший лейтенантуни хIебири гьаннала полковникуницад.

1983 ибил дусличирад дехIдихьили, нушала республикализир, хаслира — Хасавюрт шагьарлизир, Казбековский ва Новолакский районтазир, илаб хIербирути адамталара, депортациялизибад чарбулхъути чячянталара ургар дахъал гъузгъалдидеш дакIудиубтири. Нушала минала мер саби, ил акьубатирая или, илди «чебулхъутири». ХIера, илди дусмазив Дагъистан Республикала руководстволи Багьавдин МяхIяммадович Хасавюртовский регионнизив МВД-ла вакил вирули сай. Иличи сегъунти-дигара челукьути масъулти ирзес хъардикиб. Мерличирти администрациябала кумекличирли ва, цацадехIти анцIбукьуназир илдас гьуни чебиахъули, илини ил мерличиб хIербирути адамтас халаси кумекбарибсири, сунела гIямрулис халаси урехи алкIуси замана.

Мисаллис. 1985 ибил дуслизиб Ярык-Су бикIуси хIеркIла мякьлаб чячянти-акынцы или чус саби бикIути адамтани чятирти кадяхъиб. Илаб лебри 100-личибра имцIали адам. Илдани чула «бегIтала ванзурби» чардарая или тIалаббирулри. Ил мерличиб хIербирути булугунани ца дуги илдачи чябхъин дураберкIили, чятирти дигубли, илабад илди дугIаэс кьасбариб. Б.Муртазалиевли, сунечил бархти шел милицияла хIянчизарличил, илдала урга тIашизурли, сунес урехи лебниличи хIерхIеили, тIашаэс имканбакIиб ва кIел халкьла ургар гъузгъалдидеш хIедиахъес бажардивикиб. ЦархIилван сецад тIама-гьама ва къалмакъар дирил? Илала гIергъи, замана-замана чячянтани митингуни дурадуркIулри, Новолаклизир ванзурби дуцес гьуцIбикIулри. БархIиличи-бархIи аги усалбиркулри. Диуб анцIбукьуни автоматлизирад хIярхIуби ибули, гранатаби даргиутира. ИлхIели Б.Муртазалиев илав сайри, гьунибаъниби дурадуркIули, ургаб маслигIятбарес ва къалмакъар хIедиахъес къайгъилизив.

1991 ибил дуслизир ванзала хIекьлизир кIарахъантала ва чячянтала ургар зиддешуни акIуб. Ил замана Казбековский районнизиб ЧС (чрезвычайное положение) акIахъуб. Багьавдин МяхIяммадович дуги-хIери хIеили илав узулри. Штабла начальник сайливан, илини тIашагарли гьунибаъниби дурадуркIулри, адамтала челукьути масъулти гьунчидиркахъулри, сунела бекIдешлиур лерти цIакьаначил халкь-ургар къалмакъар кахIедикахъес халаси къайгъи дакIубарибсири.

Чячянтала цаибти дургъби дехIдихьайчи ва илдала замана Б.Муртазалиев Хасавюрт шагьарлизиб акIахъубси штаблизиври. Илис нушала республикала хIукуматла шайзивад вакил кьяйдали дигалли Чечняла Республикализибти вайнукьабала кьукьнала бургачил гьунивиэс, дигалли Россияла дявила цIакьанала руководстволичил бархбас бузахъес чебуркъуб. Чумра анцIбукь диубтири Багьавдин МяхIяммадовичла къайгъиличибли ясирбуцибти бургъанти азадбатурти. Илала асилси бузерилис бикьридеш дирули сари Хасавюрт шагьарла «ХIурматла гражданин» ибси у беднилира.

Полковник Багьавдин МяхIяммадович Муртазалиевличи чуйнара чябхъинбарибсири, дигалли автоматлизибад иртули, дигалли сай левти машинаби даргиули. Ца илгъуна чябхъин Москва шагьарла аэропортлизибра дураберкIибсири. Иличивли ил чулахъвиуб. Сеналра ил урухварес яра мутIигIвакIахъес чисалра имканхIебакIиб.

Багьавдин МяхIяммадовичли сегъуналра рушбат сасибси ахIен. Цалра адам хIергар илис арц дедира ва суал арзира эс вируси. Б.Муртазалиевлис, гIядатла адам виаб яра къуллукъличивси хIяким виаб, бегI гьалабси яргализир цаибти мерличир сари адамдеш. Гьанна республикала МВД-ла лебилра руководстволизибти хIянчизарти илини бяркъурти саби викIалра хатIахIеркус.

Пашмандешличил хIерикIули сай Багьавдин МяхIяммадович ишбархIи кадиркути анцIбукьуначи. ИмцIадиубли сари рушбатуни, дирцули сари адамдеш ва инсап-хIяя. Полициялизиб бахъал саби ил хIянчиличи балхIебикибти адамти.

– Сегъуна насихIят бурида полицияла жагьил хIянчизартас?

– Чучи хъарси хIянчи чебетаахъили бирес чебиркур, илхIелира — законничи хъарахъили ва ил пайдалабирули. Гьарилла чучи дарес хъарти ва чедаахъибти хIянчи лерти сари. ГIергъиси замана полициялизиб бахъбаили саби «дугIла» адамти. Рушбат-шилтахълизи ахъибтира бахъал леб. Нуша гIулухъаби шила кьакьалав участковый лявкьули чейахIелри, дигIяндиркутири, урухкIутири, нушани вайси селра хIебирули диахIелра. Гьанна полицияла хIянчизартала хIурмат дебали камли саби, урехи беткахъили саби. Амма леб гIяхIти хIянчизартира. Илдачи хIерикIухIели, умут беткайхъули ахIен.

– ХIела акьуси замана секьяйда буркIулри? Пенсионерла гIямру сегъунти?

– Сегъунти дирути гьести гIямрулизи ахъибти дусми (пишяхъили). Жуза учIулра, дунъяличир ва улкализир кадиркути гIямруличи хIерикIулра. Тяниш-юлдашличил бархбас бузахъулра…

ГIергъити дусмазиб Багьавдин МяхIяммадовичла цагьатIи пагь дакIубиубли саби – назмуртани лукIули сай. Журналтази-газетабази макьалаби хIядурдирулира вирар. Жузи илала гIяхIти юлдашуни детаурли сари. Гьалар сен назмурти хIелукIутири ибси дила суайс «замана агархIели» или жаваб чарбатур. Марлира, адамтала хъархIерагардешлис къарауйчивсила сунес дигуси бирес акьуси замана бирару?

Руслан Ражабов