ХIисабтала сихIру дяркъурси

ГIялиев Шамил Гимбатович акIубси сай 1943 ибил дуслизив Хунзахла районна Тануси бикIуси шилизив.

Россияла академияла ва жамигIятла хIяракатчи, торпедо ярагъла сагаси жура пикрибарибси, прикладная математикала профессор, Россияла космонавтикала академияла хIурматла академик, техникала гIилмуртала доктор, ДАССР-ла гIилмула ва техникала урибси хIянчизар.

1980 ибил дусличивад ил Каспийск шагьарла «Дагдизель» заводла гIилму-хIялумцIлабала бекI инженер ва САПР-ла генеральный директор сайри. Россияла Гамурбала Ярагъладарибти ЦIакьанала комиссияла председатель ветаур.

Ил автор сай «Низкочастотные излучения развитых кавитационных течений» ва «Фундаментальные технические комплексы. Теория аналитического проектирования» бикIути монографиябала.

«Дагъистан Республика багьанданти сархибдешуни», «Пачалихъла хъархIерагардешлизи кабихьибси пай» ва «Щит Отечества-I» бикIути ордентачил шабагътлаварибси сай.

Гьалабван нушала улкала тах шагьар Москвализи архIя кьадарбиуб. Бархьил, тах шагьар кьалли разили гьунибаибсиван хIебизур: гьарли-марли гехIел бархIи янили гьигьдикIути сарри, аргъ къаклири, хIерели берхIи чехIебиулри, дугели закирад зубарти шалахIедикIулри.

Аммаки Москва гIергъити дусмазиб гьатIира жагабиублири ва бягIукабиублири. Зурбати юртани заклис удяхъибти тIулриван сарри, дягIути кьакьурби душкибтиван умулири, кункти машинабала ва автобусунала хIурбуни кьакьурбикад дуцIлири, шагьарланти чула къайгъначил сабемцIурлири. Гъайла къантIа, илар гIямру, шанглар шинван рурхъули диъни багьеслири.

— АркьехIев? – савли дугьаилзули сай урши.

Нуни иргъулра илала суал: вягIда лебсири ил бархIи Мавзолейлизи гьаввакIес, чарухъайчи чевяхIси сардар В.И.Ленин чеэс, ХIунтIена майданкад къунзухъес, Кремльла гьалар гьанбикунала суратунира касес.

— АркьехIе, — викIулра, — чIянкIли Мавзолей абхьибси бархIи биалли?

— Саби, нуни багьурра…

Чардухъес замана баибхIели, уршила телефонничи зянкъ дакIиб. Ил бара гъайкавхъи, набчи хIеризур.

— Гьанна нуша «Президент-отель» бикIуси юртлизи жидирулра… Хабардерхурси дагъистанлан хIечил гьуниваэс дигули сай…

— Ну хала хIяким ахIенра. Ил се гьунибаъни саби? Чичил?

Уршили аргъахъиб, Москвала ил гостиницализив ГIялиев Шамил Гимбатович хIерирули виъниличила, илала къуллукъчи ГIябдулла бикIуси кIарахъан уршили нуша жидирули диъниличила.

Гьаникиб Шамил Гимбатович, хIисабтала дунъяличив машгьуриубси гIялим, Дагъистан Республикала цаибси Президент Муху Гимбатовичла узи.

Иличила сецад-дигара белкIани даргес ва делчIес вирар, Интернетлизи хIеризурли. Сеналра илгъуна машгьурси адамличил къаршиикни пикрумазиб бахъхIи кавлули бирар.

 

Адамтачи дигили…

 

«Президент-отель»-ла гьарзаси жаняхIлизи ургарти чарх-бекIла, гIядатласун вегIиубси, шалати дяхI-някъла вегI гьести гIямрула дубурлан дуравхъун. Чирчала удирад илала хIяндешли къулайдарибти лихIишкIуни гьардакIилри. ДяхIличибад паргъатли хIердирути хIулбала хIерлизир дахъал пикруми, халаси сабур ва анцIбукь гьала хили белгибирути гъира-кьас чедаэслири.

Нуша тянишдиубра. Кофела ца-ца пигьалара тIалабдарили, столла гIела кадиира. Гьайгьай, нуша-ургаб ихтилатра, диркьаличи баили, паргъатли шин гердируси дубурла хIеркIван, гьайкабиуб.

Юх, гъай ил дунъяличив валуси математик, хабарла ярагъ пикрибарибси гIялим виъниличила ахIенри: Шамил Гимбатовичла гIямрула ил шали ва бузери чуйна-чуйнара мухбиртани чебаахъибси сабри. Суненира бахъхIи беркала чIямбиралли, кьаклаб тIем агарбирар ибсила мягIна балули, дурхIядеш гьандикахъиб. ГIур Хунзахла районна Тануси бикIуси сунела шилизир деркIибти дурхIядешличила хабурти дуриб. ЦабутIаван, хъумхIертур бегIти, хъалибарг, узи-урши гьанбушесра.

Ил анцIхIевкьеси гъайла уста сайри. Сецад дусми деркIили виалра, пикруми кагибти сарри, гъайла гьаб-гIергъидеш бирхахъули ахIенри.

Рахли ил тIашизур ва гIяжаибвиубли набчи хIеризур.

— ХIела пикруми нуни далулра, гIяхIял. ХIечи хIерикIули дучIра дучIулра…

Илала уркIила гьаргдеш наб тамашабизур.

— Шамил Гимбатович, ил секIал гьамадли белгибарес хIейрар кьалли?

— Гьанна хIу викIулри, ну илини чинад валусира ва сен живарибсира? Яра ну хатIаиркулрав?

Нуни дубхIехъира: ил вархьли викIулри.

ИлхIели Шамил Гимбатовичли сунела къуллукъчи ГIябдуллази лишанбариб. Жагьилли, сумкализибад дурасили, илис жуз гьабуциб. Илмадан нуни чебаира «ЦIализиб ва хIилизиб» бикIуси ну-вегIси жуз.

— БелчIунра хIела иш роман. ХIела урши БяхIяммадли пешкешбарибси саби. Технолог виублихьар, дигахъис художественная литература. Жузала кьасиличир дилара лерти сари урусла, дура пачалихъунала ва хаслира нушала Дагъиста автортала дахъал жузи. ГIяпабаркь, нушала пасихIкар поэт Расул ХIямзатовличила кьалли хIуни хIергъибти дахъал хабурти дурес вирус… ХIела жузра гIяхIбизур, хIятта ну кьабулхIейкести гIяхIцад шалуби лерли диалра.

Ил тIашизур, жузра столличи кабихьили, камсиван пикриухъун.

— Бархьли бурасли, гIергъиси замана гьар секIайчир наб гьунибаъниби гIяхIдилзули сари. Нушала кIарахъантачил зумали къаршииркулихьар, дигулра Дагъиста лерилра миллатунала вакилтачилра лякьирикIес. Дубурлан мурт чевааслира, сагали Дагъистайзи вакIибхIеливан калзулра, уркIи хIерли бирар. ХIуни иргъулри кьалли? Тяп илгъуна пикриличил иш дила жагьси юлдаш ГIябдуллани хIу живарибсири…

— Баркалла, хIечил къаршиикес бикни набра дигеси анцIбукь саби.

— ХIу чарухъес къалабали хIейиши?

— АхIенра.

— Ил гIяхIси саби: хIебиалли, нуша гIурра къаршидикес дирехIе…

— Шамил Гимбатович, хIу акIубси биштIаси ватIан жихIебикIулив?

Ил пишвяхъиб.

— Валлагь, уртахъ, жибикIули бирар. Замана ургаббитIи, наб ахIерси Танусилизира виули вирус. Илаб дила бахъал тухум-агьлура кали саби. ИларкIун дила дурхIядешра кали сари.

— Халал узи Муху Гимбатовичличира гьаввикIули ургуд?

— Гьайгьайрагу. Илини хала хIякимла тIем багьурлихьар, варсхIейубли, гъамтачи, гIядатла адамтачи диги-хIери хIердарибти сари. Хамдеш се сарил дагьурти ахIен.

— Нуни аргъира, хIушала халаси хъалибарг лебсири или.

— ГехIел урши-рурси. Ну ургавси урши сайри. Бархьли бурасли, бегIтани ибси хIебируси пинцIукь вираси. Дудешли чуйна-чуйнара танбихIлаварира. Ца анцIбукь кьалли гьаннара хъумуртули ахIенра, — пикруми дурчули, набчи хIеризур.

— Гьачам шантала маза-масличил дудешли дуки вархьира. БархIехъ дурзам чарбарибхIели, ца ухъна нушачи дурайкиб ва дудешлизи, дила кигьа хъули бакIили ахIен или, гIярзухъун. Дудеш кьяркьси тIабигIятла адам вири, цацахIели гьала хили илини се бирул багьес хIейри. Гьу, се бариба итхIели наб дудешли? ХъянтIа буцили, ну ил ухънала някъбази ведира.

— Кигьалис кьадин вашахъен хIед иш байтарман! – иб дудешли.

Наб гьатIира тамашабизурси, ухънани някъ буцили, сунечил варх арукира. Илизивад ватухъес ва гьавухъес викIули левли, ухъна кьакьалав тIашизур.

— ХIу ахIенну, дила дурхIнира хIилхIи хIербирулра. Укьенну дила кигьа барга! – илира или, вархьира.

ЦIябси бац буркьла дуги. Сецад урухкIулихьар, лерилра дуки-гьунила мер-муса умцIурра: ахирра-ахир мижигъурала кьадализи бархили убкалунси ухънала кигьа баргира ва илала юртлизи баахъира…

БиштIаси имиалара кьацIбашули бирар

 

«Президент-отель»-ла жаняхIлизиб ургарти гIямрула кIел мурул адам дакIубухъун: ца ахъси, костюмчевси сайри; итил алаша-алаша, спортивный палтарли вегIиубси сайри.

Илди бархьаначи нушачи гъамбиуб. Саламра гили, нушала някъби цIацIадариб. ГIур Шамил Гимбатовичличи хIербизур.

— ХIурматла юлдашуни! ИшбархIи ну хIушачил вакIес хIейрус. Дилара гIяхIли леб, — иб илини.

КIинайс, илди арбякьунхIели, илини бакIибти гIяхIли сунела юлдашуни-гIялимти биъниличила, гьар бархIилис барх шагьарла кьакьакад къунзбулхъуси гIядатличила буриб.

Сеналра наб дигулри илини технологла санигIят чеббикIниличила, хIисабтала «сихIру» дяркъниличила аргъесра.

Ил суал гьанбушибхIели, Шамил Гимбатовичла ихтилатличи гъира бетахъибсиван бетаур. Сай дунъяличив машгьурварибси бузерила дякьличила гъайикIес хIейгусиван кайзур.

Биалра, суал дугIли кахIелун.

— Гьалар-гьалар санигIятличила пикри ва хьул Избербаш шагьарла интернатлизив учIухIели чераргъибтири. ХIисабти тамашала секIал сари: наб дигулри, нольличирад дехIдихьили, урчIемличи бикайчи лугIурби сен-сен пикридарес бирутирил жявхIелла математикунани багьес. Уб агарси секIал пикрибарес виъни – илкIун халаси гьунар саби! Ил гIякьлула мурхьдеш саби! Ил гIилмула сагадеш саби!

Тяп илди пикрумани ну шагьарла библиотекализи кира, жявхIелла гIялимти, чулира хIисабтази гьалаб-гьалабси пай кабихьибти Архимед, Евклид, МяхIяммад-аль-Хорезми, Фалес Милетский, Ньютон ва цархIилти машгьурти адамтала белкIани делчIунра. ХIязлис ахIенри кьалли немецунала гIялим Карл Гауссли бурибси: «Математика гьарил гIилмула пача саби».

— Шамил Гимбатович, хIела белчIудила гьуни Избербаш шагьарла интернатлизибад Ленинградла гамурби тIашдалтуси институтлизи дурабухъунсири. Математикали вииши хIу ила ваахъибсира?

— Юх. БегI гьалаб Каспи урхьу вецIал дус виубхIели чебаибсири… Дубуртазив акIубси хъяшас ил халаси хабарагардеш сабри. Ну уркIухъунра! Илдицад шин чинар дакIибти? Дубуртазиб ца урунж баргесра гьамадли хIебиалли? Илцад халаси рамчанабиркьуси шара! ГIур илар куртIдикIути хъулри-гамурби! Илди «хъулри» сен-сен куртIдикIес дирути? Илди чили дарибти? Сен урхьулизи дархьибти? Гьу, тяп илди пикрумани гамурби тIашдалтнила санигIят набзи атIунси буребаван бугаси масъала бетаахъур. Ва нуни аргъира, гIямрулизиб ил секIал хIебагьурли, паргъатиэс хIейрни.

— Аммаки хIела бузери имцIаливан гамурбала ярагъ «торпедо» гьалабяхI арбукнилизиб бетаур. ДигIяндеш хIебиалли, иличила аргъес дигахъира.

— ХIунира балуливан, «торпедо» дахъал дусмас гьалаб лебси ярагъ саби. Ил верхIел метрлацад бухъянси ва ца-кIел тоннацад битIакIла бегI бирусири. Ил багьандан илгъуна «торпедо» гIягIниахълумани (прибортани) гьамадли бургусири ва баргудахъусири. Нушани пикрибарира халали ахIенси, шуцIали-урегцIали килограммла битIакIличилси «торпедо». Ил тIама-гьама агарли душма гамурбачи гъамбиэс бируси саби… Имиала биштIаси биублихьар, кьацIбашес балуси саби…

Шамил Гимбатовичла дурести дахъал калири, аммаки гIурра илизи жибикIути лебли уббухъун, ва нуша декIардикира.

Тах шагьарра гIелаб батурли, ну шилизи чарухъунра ва школализибси дила мугIяллимла хIяракат даимбарира.

Ца бархIи телефон зянкъбухъун. Ил Шамил Гимбатович сайри.

— Алло? Ну МяхIячкъалализи лявкьулра. ХIуни хъумартурли  хIейиши нушала вягIда? Къаршиикес замана бургиду?

— Бургис! ВягIдара хъумартурли ахIенра… Нушала дурестира кали сари…

Илгъуна машгьурси адамличил гьунибаъни кам-гьамси ихтилатличил таманбируси ахIен. Лер дила гIурра Шамил Гимбатовичлизи хьардаэсти. Илкьяйда дигахъира кIел азир метрлацад ахъти дубуртачибси диркьбикличи белшунси кIарахъала Тануси бикIуси шира чебаэс, шила удибси сунес «Мочох» бикIуси халаси шарара чебаэс, шантачил хабар-вягIдара дурес. Ил ахIмакь адам лайикьли сайри лебтазилра вагьахъес: илала у бихути гIяхIцад мер-муса лер, хIятта ца биштIаси планеталис илала ура бедили саби… Нуни балулра, иличил сагаси ихтилатра хъумхIертеси бетарар. Шамил Гимбатовичла дурести сеналра дахъал гIурра кали сари…

Шукру Аллагьлизи…

Ибрагьим  Ибрагьимов

 Суратуни авторли касибти сари.