ХIела мез – дила юлдаш

Гьаннала замана, Россияла жамигIят гьалабяхI башнила аги-кьяйдализиб, багьуди бедлугнила бяхIчибизуназир дарсдешуни алкIули сари. ХIукуматла багьуди бедлугути кабизунала кумекличил, халкьла ургаб культура тIинтIбиахъес имканти алкIули сари, адамлизир гIякьлула, адабла, жагадеш иргънила, жамигIятла рухIла культурала къиликъуни минадарили сагаси журала, багьудичевси, гьар секIал пикридируси ва иргъуси адам ветаахъес вирули сай. Багьудиличил вегIвиъниличил дарх адамлизир гьавла, мезла, багьудила, гIякьлула шайчирти дарсдешуни алкIули сари.

Сунезиб культура лебси адам ветаахъес багьандан, халкьанала, миллатунала тарихлизир, культурологиялизир дузахъули минадиубти дугьбала мягIнала халаси кьадри лебси саби. Культуроведениелизибси девлизи халбируси саби дев, яра дугьбала цалабяхъ, суненира бурибсила мягIна якьинни иргъахъуси ва белгиси миллатла халкьла дугьбала хазнализи кабурхуси.

Лебтанилра балуси саби, Дагъистан гIур чинабалра агарси, дахъал мезани, культураби сунезир лерси, дахъал миллатунарси республика биъниличила. 30-чирра имцIали минала миллатунала лексикала фондлизи дахъал дугьби ва илдала мягIнаби кадерхахъурли сари, сарира чеалкIуси наслулис бяркъ бедлугнилизир дебали мягIничертили детаурти. Бахъал цархIилти халкьаналаван Дагъиста халкьаналара дахъал даршдусмала тарих, культурала хасдешуни, яшавла даража, саби-бегIти пикруми (философия), география, математика, политика, дахъал ранганарси культура лерти сари. Лерил илди бяхIчибизуназир, дахъал багьудлуми, бурсидешуни, мягIнаби, бухIнабуцуни адамтани нешла мезличил иргъахъули сари. Или биалра, гIергъити дусмазир, чилалра ташмишдеш агарли, школализир дурсри кадирхьнилизир урус мез чердикIибтили детаурли сари, Дагъиста халкьла культурологиялизир лерти, саби-бегIти дугьби ва дугьбала цалабяхъуни, педагогунала пикрила дурар кали сари. Нешла мезла жузи халхIедаралли (цархIилти учебникунала хьулчилизи мурталра урус мезла дугьби ва мягIнаби кадихьили сари), Дагъиста педагогикала НИИ-ла, НИИЯЛ-ла гIилмула центрла, Дагъиста мезанала словарьти далкьаахъес багьандан, цацадехIти далдуцуни пикрихIедаралли, учительтанира, школала бучIантанира нешла мезанала культурологиялизирти дугьбачи пикри бяхIчихIеили кавлули сари. Ил багьандан нешла мезани ва миллатла культура бучIантас багьуди бедлугнилизир пайдалахIедирули уркали сари.

ИшбархIи, РФ-ла багьуди бедлугнила шайчирти хIукмуртазиб «миллатунала багьуди бедлугни, культура, регионтазибти халкьла гIядатуни, дахъал миллатунарси улкализир» ахIерадарни гьалабихьили саби. БусягIят, улкала ва республикала багьуди бедлугути учреждениебазир культуроведениела дурсри кадирхьухIели, Дагъиста школабас чула халкьла культура ва мез дяркъес имканти акIубхIели, (наб бурес дигулра «Дагъиста халкьла культура ва гIядатуни» бикIуси, сунела заманаличиб кIарахъала мезли М.Г.Гъазалиевли, дарган мезли Р.М.МяхIяммадовли, къумукъла мезли А.Д.Аджиевли, лезгибала мезли Ш.А.Мирзоевли, табасаранна мезли З.М.Загьировли ва Ш.А.Мирзоевли балкьаахъурси жузла кумекличил) селрайчибра гьалаб, халкьла культурологиялизирти дугьбала мягIнала халаси асар лебни пикрибарес чебиркур.

Бахъалгъунти школала бучIантала «Дагъиста халкьла культура ва гIядатуни» бикIуси дарсла багьудлуми чебаахъибси программала даражаличи даили ахIен. Бахъалгъунти учительтанира бучIантази миллатунала культурологиялизир дузахъути дугьбала мягIна аргъахъес бирули ахIен. Миллатунала мезаначир далкьаахъуртицун ахIи, шурдатурти школабала программабазибра, дугьбала мягIна тамай аргъахъили ахIен. Учебникуназир хатIаби, мягIна иргъахънилизир чедетхIеибдешуни кавлули сари.

Иличибли багьесли саби, чичилра мешули ахIенти миллатунала культурологияла дугьбала мягIна аргъахъес кумеклидирути гIилмула ва педагогикала шуртIри акIахъес гIягIнили биъни, багьуди бедлугнилизир миллатунала культурологияла дугьби имцIали дузахъули, иличибли бучIантани багьуди кайсни гьамадбирахъули. Иш белкIлизир гьаладихьибти ил бяхIчибизлизирти пикруми сари.

Культурологиялизирти дугьбала мягIна руркъухIели нушани пикрилизи касира илдала цаван зайдикIни, цагъуна мягIнала диъни, белгиси секIал иргъахъни, даим дузахъули диъни, къантIли мягIна иргъахъни, лебтанилра мягIна иргъули биъни, делчIес гьамадли диъни, дархьли лукIули диъни. Илкьяйдали нушани даргира гIяхIцад культурологияла дугьби, сарира даршдусмазир Дагъиста халкьла мезаназир цаван иргъути ва даим дузахъули калунти. Мисаллис гьандушахIелли: «Маданият» (культура), «Тарбия» (воспитание), «ХIурмат» (уважение), «МаслигIят» (мир), «ГIядат» (обычай, традиции), «Низам» (порядок, закон), «Тухум» (родственная община), «ГIялим» (учёный), «Намус» (совесть), «ЯхI» (стыд) ва цархIилтира.

Хьулчилидиубти Дагъиста халкьла культурологияла лерилрара-сера дугьби мягIна хIясибли цагъунти диъни, нушала ахтардлумани чебаахъили саби. Мезла гIялимтани белгибарили саби, ГIярабияла, Иранна, Турцияла, урусла дугьбазирад гIерасибти дугьби Дагъиста лерилрара-сера мезаназир цагъуна мягIнализир дузахъули диъни. Мисаллис Дагъиста миллатунала культурологияла дугьби гьаладирхьулра. Дагъиста лерилрара-сера мезаназир миллат, инсан, жагьил, ватIан, замана, гIялим, хабар, баракат, тарбия (воспитание — даргала мезлизиб камли бузахъули саби М.Х.), дунъя бикIути дугьби мезаназир цаван зайдикIули, ца мягIнализир дузахъули сари.

Нуша гьаман суалдикIулра, сен гьатIи нушала культурала багьа мурталра гIяшбикIули? Сен нушала бучIантала саби-бегIси культураличи тIалабкардеш камбикIули. Багьудлумачи, рухIла давлаличи бучIантала гьуцIбикIни сели ахъбурцу? Секьяйда вирара адамтала, халатала хIурматбирни ахъбуцес? Ахъдуцибти масъулти арзес вирар, миллатунала культурализирти адамти цабирахъути хасдешуни пикридарили, хIякьикьатлизир илди дузескаалли.

Чедир гьандушибти культурологиялизир дузахъути дугьби бучIантази аргъахъалли, илдани адамтала бузери, гIямрула даража чебиу, иргъу, гIямрула мягIна бала. Илкьяйда бетаахъес багьандан дахъал миллатунарси школализир дурхIнас бяркъ ва багьуди бедлугнилизир гIергъити насихIятуни дузахъес вирар:

1 Нешла мезлизибси культурологияла дев гIебасни белгибарили, цархIилти миллатунала мезлизиб ил дев бузахъни цугбуцили, зайбикIни, мягIна, бухIнабуц иргъахъни.

2 Культурологияла дугьби имцIали пайдаладируси мер белгибарили, (багьуди ва бяркъ бедлугнилизир, халкьани-ургарти бархбасуназир, экономикализир, бузерилизир, бамсриихънилизир, художестволашалси пагьмулизир, миллатунала ва адамти-ургарти бархбасуназир) илди дугьби мурталра дузахъни.

3 Илди дугьби имцIали дузахъути тяхIяр-кьяйда алкIахъули, бучIанти саби-ургаб миллатунала культурологияла дугьби дузахъес бурсибирни.

4 Белгити культурологияла дугьби, сари дузахъни хIясибли, бяркъ ва багьуди бедлугнилизир (адуцалала, жагадешла, адабла, гIякьлула, пикриикIнила шайчир) низам-кьяйдаличи душни.

Дурсри кадирхьухIели ва классла дурарти хIянчурби дурадуркIухIели пикри бяхIчиаэс чебиркур кIел миллат цаладяхъили акIахъубти хъалибаргуначи, сенахIенну илди кIел миллатла ургар бархбасуни кадизахъес бурсибиубли саби, илдани кIибехIелра бегIтани дузахъути дугьби дурхIнанира дузахъес къайгъи биру. Дагъиста миллатунала культурологияла дугьби дузахъули, нушани бучIантала ургар мезлацун ахIи, рухIла бархбасунира кадилзахъулра.

Шайдабег Мирзоев – ДГПУ-ла профессор, ДНИИП-ла секторла заведующий