Июльличир, вава-кьарли майдунтиван, халкьли дузахъути гIядатунани жагадарибти сари дубурла шими.
Нуни гьалабал пикрибарибсири, дубурлантала мекъ-сяхIбатла, жагати шадибгьундурала, гIяхIялдешла ва цархIилтира жагати гIядатуначила лукIес. Пикри сабри, ардашути дусмала гьалакдешлизир, жагати гIядатуни детхIехъахъес, чеалкIутази хала бегIтала гIядатуни дагьахъес. Илгъуна мягIнала чумал белкI, газетализир дурадухъун, биалра манзилла анцIбукьуначи чекабизурси газетала бузерили, уркIила пикруми ахIи, чараагарти масъулти имцIали детурхахъу.
Ишдус август базличиб Кубачиб барибси мекъла суратуни чедаибхIели, кубачилантала мекъла гIядатуначила белкIес пикрибарира. Чула мекъличила гIярбукIанти Маннаба МяхIяммадовани, Фатима Гаджаловани ва цархIилтани белкIунсири, или биалра дила пикрира бурес дигулра.
Мекъ бехIбихьес гьалабси бархIи, мекъла бегIтала тухумти, гIулухъа уршби, дурхъати чIянкIила велгьантира (уркухъла лугъат саби, нушала иржи бикIар материал завязанный через плечо на поясе) чучи даршили, някълизир держла шишначил, чула мекъличи жибарес дигутала, гьарилла, юртличи бетиур ва дяхI-дяхIли адамти мекъличи жибиру. Мекъличи живарибсилизи, сунени чеббикIибси журала, держла, яра сокла стаканра бужахъу. Цаибил бархIи мекъла гIядатуни цIикурила юртлизир имцIали демжурли дирар. Илдачи цIикурлис савгъатунира хили, уршила тухумтала халаси кьукья лябкьян. ЦIикурила тухумтани илдас бизити хурегуни хIядурдиру. БакIибти разидешличил хьурабиру, савгъатуни чузи сайсу, иличил барх кабиили букар, жагати дугьби-багъишлаби дуру. Юртличир, музыкала макьамти, мекъла гьав, разидеш, масхурти, далай-делхъани дирар.
Сагали акIубси, дигеси гIядатли бетаурли саби ил бархIи, жагали бегIбиубти уршби-рурсбала кьукьяличил цIикурира илала гьалмагъра ЗАГС барахъес башни. Шила администрацияла Юртлизиб мурул-хьунул бетаэс дигниличила багьахъурли, гIягIнити кагъурти къулбасдарили, машинабачи кабиили, жагьилтала кьукья тIабигIятла жагаси мерличи шадиб башули саби. Илаб далай-делхъаназиб, жагаси ихтилатлизиб замана буркIу. Мекъла цаибил бархIила бархIехъ, жагьилтас чус дигуливан батбухъес имканти лерси гIядатра бетурхули бирар. Илис «магьар» бикIули бирар. Ил гIядат кIелра мекъла юртаназиб ахIи, шантани хасли декIардарибти мер-мусаличиб бетурхули бирар. Ил гIядатлизир имцIаливан жагьилтани, цIикурила ва илала гьалмагъла юлдашунани бутIакьяндеш дирули бирар. Жагьилти, булхъули, далайбикIули, масхарала хабурти дурули, шаладикайчи илаб кавлули бирар. Илабси шаддеш гIеббурцутира, имцIаливан цIикурила юлдаш рурсби, ва мекъ бируси уршила юлдашуни бирар. Уршбани чус гелешмешунира илдигъунти дугурбазиб чеббиркIули бирар. Мукъри детурхуси, дуцIрумла манзил каберхайчи, лебилрара-сера цIикурила юлдаш рурсбани чус гьалмагъуни бургу ва илдалара мукъри диру. Сунела цIикурила юлдаш рурсбас «юсбалла юсби» гьалмагъли гIяхIцад магарыч бедлугуси гIядатра гьаннара бузахъули саби. ДуцIрумла мукърачир рурсбани дучибти лерилра арц, ил дус шери хIебякьи калунти рурсбани, гIебшнилизир чула ургар дуртIули дирар.
КIиибил бархIи мекъ уршила юртлизиб бумжахъу. Цалабикили лебилра тухумти, хьунул адамти, мурул адамти лебтанилра кумекбирули мекълис хурегуни хIядурдиру, имцIаливан диъла, нусила чуду-хинкIи, чудни, плов, цархIилтира бизити берклуми.
ХIери гIергъи мекъла бегIтани хIядурдарибти хурегуни, хасси майдайчи дурайсу. Илар хIядурдарибти столтачи давлачебси кьумур кабирхьу, мекъличи бакIибти хIурматла мурул адамти столла гIела мерлабирар. Илар чеббикIибти устнани дам-дяд дирхъу, дамрухъячира, дяднучIачира дурхъати чIянкIила велгьанти дилгьа. Мекъ дебали давлачебси ва аргъ-бархIила шуртIрани гIеббуцибси биалли, мекъла мява кьалтинтани кIапIбирулира бирар. Мекъла бегIти хьунул адамтани чула кьунбазирад дурасили бегIла дурхъати, даршал, яра кIидарш дус диубти хIевни челгьа, чабни «кIузри» чедуршу. Ярга барили цали итил барсбирули, хьунул адамти делхъла мявализи дурабулхъан. Столла гIелабад абизурли, булхъан мекъла гIяхIли мурул адамтира. Илкьяйда илдани мекъла вегIла хIурматбирули биъни чебиахъу.
Мекъличи хIербикIес лебилрара-сера шанти дурабулхъан. Илдира, мекълис хасдарибти хIедиалра, жагати палтарли бегIбиубли бирар. Мекъла мява-алав лебилра хIербикIутас мер хIебиули биалли, ахътигъунти мераначибад, юртанала хъулчрачибад мекъличи хIербикIар.
Тухумти хьунул адамтазибад акьубухъунхIели, делхъла мява цIикурила юлдаш рурсбани «юсбалла юсби» бурцу. Илди чула бургачи, чабала чеди дурхъати кIунби чедушниличибли, цархIилтазибад декIарбулхъан. Рурсбачил булхъес, гьайгьайрагу, жагьилтира дурабулхъан. Мекъла майдайчиб дунъяла чердикIибти театртани тикрархIебареси мекъла «спектакль» бетурхар. Ил «спектакльлизиб» чеббикIибси мер бурцу мекъла хъярчибани — «пялтартани». Илдани хасти палтар, мегьла хIевни, варгьила дяхIликуни челгьули бирар. Илдазир урцуйзирад дарибти ярагъ дирар, чула тIама, хIебагьесли барсбарили, сегъуна-дигара масхара буру. Илдала уюнтани цалабикибти, алавчарти мер-муса дулхIехъули дукелцIилизи гIелабуршу. Гьайгьайрагу, чус гIяхIризурси рурсилизи, саби чи сабил хIебагьахъурли, чула уркIиличирти чумал дев дуресра хъярчибас имканбикIули бирар.
Мекъличи цалабикибти хIербикIахъули, майдайчир дам-дяд бегIла демжурси замана, цIикурила кьани ва илис дедлугути буруш-гIянала, илала тухумти гьести хьунул адамтани уршила юртлизи арху.
Арбякьунси даршдусла 80 ибти дусмазиб бахъ жагали бетурхули бири цIикури сунела сагаси юртлизи аркуси гIядатра. ХIушани пикрибарая, някъ ахъбуцалли дуцес вирар или гьанбикесли бекIличи чекадаибти зубартани вахбаршибси дуцIрумла дугила зак. Илаб лебил ши бучIахъули зайбулхъули саби дам-дядличил бяхъибси гьунила макьам. ЦIикури рукес аркьути мурул ва хьунул адамтала кьукья цIала кьялтибала шалалиуб булхъули башули саби. Урга-ургади гьунила макьам делхъла макьамли барсбирули саби. Уршила вакилти цIикури лерси юртлизи абицIур. Уршили дархьибти палтар цIикуричи челгьахъа. Илди палтар, рурсилис ахIи, хъайчирси хьунул адамлис хасти дирар. Илала бекIличи дяхI чехIедаэсли цIуба кIана чебуршу. Хъулирад дурарулхъухIели, хъабиубти хьунул адамтани алаврурцу, илала ва ил аррукес бакIибтала бекIличи кампетунала, хивала, биринжла марка биру.
ЦIикури аркуси кьукья шила кьакьурбикад уршила юртличибяхI гьайбирар. Мякьларти улкьайтазирад, хъулчрачирад илдала бекIличи кампетунала, хивала, сирмугунала, чумиздагунала марка биру. ЦIикури аркутала гьарилла някълизир гьар-урла дубсила тIалхIяна дирар. Гьунчир цугдикибти луцрачир, къаркъубачир тIалхIянала гIелабил бяхI хъурсбирули дам-дядличил бархли тIалхIянала зайла тIама кайу.
ЦIикурлис хъубеш неш варъала кьулсаличил гьунириур. Ил дуги мекъла юртличиб цIикурира илала гьалмагъра ахIенси гIур чилра кахIевлан. Мекъла гIяхIлани нясдарибти тIалхIяна цIикурили ицуси гIядат шилизиб гьаннара бузахъули саби. ГIелабил бархIи цIикури давлаларарес лебилра тухумти мурул ва хьунул адамти башар. Мурул адамтани мургьила ва арцла дурхъати матяхI, яра арц, хьунул адамтани палтарла чIянкIи, кIунби, тIалхIяна савгъатдиру.
Дебали жагаси гIядат саби цIикури шичи рикнира. Нуни гьандушибти дусмазир Кубачила хъаршила «бащала» цIикруми «Бяцци» кьуллаличи шичи бикули бири. ДуцIрумла замана илаб вава-кьарла жагаси майдан бири, гьанна гьунила дублар тIашдатурли дахъал юртани лер. ЦIикурличил шичи аркьухIели хьунул адамтани бегIлара дурхъати хIевни челгьа, мургьила, цIуба арцла гимачил някьишдарибти чабни бекIличи чедирхъу. Умударили лямцIдикIути къянурби «мучIалти» умули, цIубли пархбикIуси бигьайчил дигьи гIелайхъу, диштIати гажинти гьаладурцу. Илди, «мучIалти» гIярбукIла шилизир ахIи цархIилти шимазир нуни чедаибти ахIен. Ил кубачилантачицун хасси, яшавла культурала ца бутIа саби. ЦIикури шичи аркухIелира, илабад чарбирухIелира дам-дядличил башули бирар, мер-мерличир делхъанира думжахъу.Цугбикибтас муридешунира дуртIули дирар.
Халкьла хIурматличил пайдалабикIути, гьести гIямрула мурул адамтира, бекIличи чедиили бухари кьапIнира мар-марли делхълизи кабулхъули бирар. Гьарил бируси гIядат биубцад жагали бетерхахъес къайгъибиру. Илкьяйда кубачилантани чула мекъла гIядатуни, ишцад гьалакси, лерил секIал дарсдируси 21 ибил даршдуслизирра ахIерли дихIули ва дузахъули сари.
Арбякьунси даршдусла 80 ибти дусми Кубачила ши вавалибяхъибти дусми сарри. ИтхIели август базличиб лебилра ил дусла цIикурти, бегIлара дурхъати жагати палтарли бегIбиубли, хамис бархIи базарличи дурабулхъули бири. ВецIну шура, гъал-гъану шура цIикурили жагабарибси базарла майда сурат гьаннара дила хIулбала гьалаб лебал. Дила гIямрулизир иличир жагати секIал нуни чехIедаира. Дурхъати цIикурила палтар хьунул адамтани авцIали бархIи дихули бирар. Гьарил цIикурила илдигъунти рангла палтаргьарил рангла дирар.Илди палтар мяхIкамдарили кьанилизи кадирхьу. Тухумтала мекъ-сяхIбатличицун чегьес дурайсу. Илди палтар чула рурсбачи, уршила хьунрачи диахъу.
БегIлара дигеси, Кубачила мекъла гIядат буркьхIебиубли, гьаннара бузахъули кални. Нуни Кубачила цIикуртас давла-баракат дулгулра. Чула жагати гIядатуни ахIерадирути гIярбукIантас баркалла рикIулра.
Муъминат Хаттаева
Сурат – Мадина Кошеваяла

