Дусла сегъуна манзиллизив акIаллира адам, илала хасиятунира баркь-бацра илди бетуцуначи мешути дирути дургар. ГIебшнила аваданси манзиллизиб акIубтала гьарил секIалра баракатлативан дилзули дирар. ЧевяхIсини пагьмура бедили, гIебшнила баракатра бархси адамликIун дунъяла гIялам хIяйранбирахъути баркьудлуми дурадуркIули дирар.
Дубуртар Улкала дай уркIилизи мерлабиубси Дахадаевла районна Кубачила ши машгьурдешла зубартачи ахъбуцибти, дунъяла дахъал улкнала халкь чули дарибти ваяхIличил гIяшикьбирахъути гIяхIцад мургьи-арцла устни лебти саби. Илдигъунтазивадли бегIлара хIурматла мер буцибси сай Расул ГIялихановра. Илала у мургьила хатIличил нушала улкала искусствобала тарихлизи варакьбарибси саби. Илала у бурибхIели, бахъалгъунтала дагьрилизир мургьи-арцла лямцI, берхIила нур даибихIи детаибти къугъати ваяхI гьаладилзули дирар. Илкьяйдали ил чевяхIси дахадаевланна хабарра илгъуна пагьмула лямцIлизиб даимлис кавлан.
VI-ибил даршдуслихъличибадал мегьла хIевни ва ярагъ дирниличибли Кубачила шиличила дунъяличир хабардерхуртири. Зирихгеранна (илкьяйда бикIусири гьалаб Кубачила шилис) устначила дахъал улкназиб балусири ханжулти, шушкни, дебали жагати «тута», «мархарай», «миндурма, «лум» бикIути ва ахъси даражала къугъати някьишличилти дахъал журала цархIилти гIягIниахълуми дирниличила. Кубачилантала наслуличирад- наслуличи диути устадеш дусличи-дус гъаладяхI дашулри ва чеункъдикIулри. Илкьяйдали дудешли сунела урши виштIахIейчивадли мургьи-арцла устадешличи бурсивирни гIядатли бетаурсири.
ХIябибхъала наслуличибад-наслуличи хала дудешунала санигIят биахъуси машгьурси кьам сабри. Ил кьамлизибадтири дунъяличи чула хабардерхурти ГIялихан ГIяхIмадов ва илала урши Расул ГIялиханов.
Художественный тяхIярли мургьи-арцлизирадли ва цархIилти мегьлизирадли ваяхI дирнила баркьуди ахъси даражаличиб дурабуркIни гIядатли бетаур гьаларти дусмазиб Расул ГIялихановла хала дудешла ва илала дудешла, ишхIелла манзиллизиб Расулла уршбала ва уршбала уршбала.
Дагъистайзиб автономия багьахъурхIейчибадли 15 дус диркнила балбуцличил бархбасахъи, ГI.ГIяхIмадовличи хъарбарибсири И.Сталиннис бурхьуси саламтала кагъарлис мухча барахъес. 1937 ибил дуслизиб Парижлизиб дураберкIибси халкьани-ургабси художественная выставкала ил бегIлара жигарчевси бутIакьянчира сайри. Илар бутIакьяндеш дирухIели чедаахъибти устадеш багьандан ГIялихан ГIяхIмадов премияличи лайикьикибсири, «Художник» бикIуси Кубачила артельлис биалли «Гран-при» ибси премия ва мургьила зубари дедибтири.
ГIялихай сунела уршби Расул ва ХIяжи-Ибрагьим чула хала бегIтала искусстволичи бурсибарибтири.
1922 ибил дусла ноябрьла 4-личив ГIялиха хъалибарглизив акIубси уршилис Расул ибси у бедибсири. ВиштIахIейчивадли ил сунела дудешли бирусиличи иштяхIличил хIерикIусири ва цIуба арцла ваяхIличи илини дирути някьиш гIерасес къайгъилизи виркусири. Дудешли устадешличил бузахъуси дурубличи хIерикIи ил ва илала кумекличил гIягIниахъайчир дакIудирути някьишличи гIяшикьири. Дебали серхурси ва гIякьлучевси урши сайри Расул. БехIбуцибси гьарил секIал чебетаахъили ахирличи бикахъес къайгъилизивсири. Илини сунес гIяхIдилзутигъунти някьиш кагъарла кIапIилизи суратдири ва илди алъи, пайдаладири.
Кубачила таманси ахIенси урга даражала школализив учIухIели, хъулив дудешли гравировкаличи бурсивирусири.
Расул мискинси хъалибарглизив акIубсири ва давлачебтала Манаба бикIуси рурсиличи илини дигай дихьибтири. Ил Расуллис шери рукьес разирикибсири. Амма уршила бегIти сукни букьес гьалакбиубли ахIенри. Илди Манаба илала бегIтани чула уршилис шери хIелуга или урухкIулри ва Расуллизи цархIил гелешмеш раргахъес тиладибикIулри. Жагьилтала дигай чедидикибтири ва Манаба илдани уршилис ураркьибсири.
ЧебяхIси ВатIа дергъ бехIбихьибхIели, Расул ГIялиханов цархIилти дагъистанлантачил варх улкала хъархIерагардеш батахъес арякьунсири. Илкьяйдали чедибдеш сархайчи дявила гIяхIцад гьундури ахъиб ва душмайчи къаршили ургъули калун.
1945 ибил дуслизиб жагьилти хъайчикабииб ва 10 дурхIя абилкьули, талихIчебли илди хIеркабиуб. ГехIел уршира кIел рурсира гIямрула бархьси гьунчи дураибтири илдани.
Дявтазивадли чарухъунхIелил Расул ГIялиханов Кубачила ФЗО-ла школала директорла къуллукъличи катурсири. Илини художественная промышленностьла НИИ-ла къантIти курсани тамандарибтири. Илар касибти багьудлуми кумекли детауртири някьишдирнила санигIят мурхьли бяркъяхъес ва бузери гьалабяхI арбукьяхъес багьандан.
1947 ибил дуслизир илини Москвализиб дураберкIибси халкьла устнала конкурслизир бутIакьяндеш дарибтири ва цаибил мер буцибсири. Ил балбуцличи цалабикибти тамашабиахъубтири илини барибси Кубачила шила суратличилси лебгIеб жагаси кьумурли.
ИлхIейчирадли дус дикили гIергъира Расулли художественный промышленностьла ва халкьла някъбани дарибти ваяхIла Москвализиб дураберкIибси лебил Союзла выставкаличирра жигарла бутIакьяндеш дарибтири ва жагати ваяхI гьаладихьибтири.
1950 ибил дуслизив Расул ГIялиханов СССР-ла художникунала Союзлизи керхурсири ва ВДНХ-ла цIуба арцла медальличи лайикьикибсири. ГIур декоративно-прикладное искусстволизир диахъубти сархибдешуни багьандан пагьмучевси уста Бузерила ХIунтIена Байрахъла орденничил шабагъатлаварибсири. Дагъиста АССР-ла искусствобала хIурматла хIяракатчила уличи лайикьикибсири. 1946 ибил дусличивадли 1956 ибил дусличи бикайчи Расул мастер-художникли ва «Художник» бикIуси устаханала заведующийли узули калунсири.
ГIярбукIанти мургьи-арцла устни сабливан ахIен машгьурбиубти, илдани гIянтIикIа секIалра (антиквариатла), ваяхI цаладирхъути сари мурталра. Илгъуна гIядат Расуллира Манабанира ункъли бузахъусири ва дубсила, чинила гIягIниахълуми дурчутири. Илдачил чула юртлизибси ца хъали жагали балкьаахъурсири ва илкьяйдали давлачебси музей акIахъубсири. Мурталра Кубачила шилизи башути гIяхIли тамашабирахъутири илди ваяхIли. Расуллира илдачила 200-300 дус гьалар персанани, китайлантани, япониялантани ва цархIилти улкнала устнани дарибти сари или иштяхIличил баянти дурутири.
1957 ибил дуслизир Совет хIукумат 40 дус биънилис хасбарибси художественный выставка-конкурслизир илини бутIакьяндеш дарибтири. Илар илала хIянчурбас ахъси кьиматра бедибсири.
Брюсельлизиб 1959 ибил дуслизиб бетерхурси халкьани-ургабси выставкаличив ил жармала медальличи ва илхIейчирадли дус дикили гIергъи, РСФСР-ла урибси хIянчизарла уличи лайикьикибсири.
Р.ГIялихановли бируси гьарил гIягIниахъала искусствола гьарли-марси произведение сабри. Дуги-хIери хIеили, узули илини илди бузрадли, цацахIели дусмадли дирутири. Илини хабарла произведениеби алкIахъутири ардякьунти дусмала ва ишхIелла манзилла кубачилантала кьиматчерти бетуцуни пикрилизи касили. Расулли илкьяйдали сагати някьиш ва гIягIниахълуми хIядурдирнилизира халаси пай кабихьибси саби. Кубачила някьишлизи илини илкьяйдали дахъал сагадешуни духIнакаибтири. «МалхIямси жанивар», «Кубачинка», «Мургьи-арцла уста», «ГIярмала къяй» ибти тIалхIянаби, «Делхъ», «Октябрьлис – 50 дус» бикIути хъабни, «Лезгинка» бикIуси бяхIличи биршуси халдари ва дахъал цархIилти сунела пагьмула бугадешличил ва гIядатли ахIенти устадешличил дарибтири Расулли.
60-70-ибти дусмазиб хаслира илала пагьму ахъси даражаличи бикнилис бикьридеш дирути дахъал анцIбукьуни кадикибтири. Илини бутIакьяндеш дарибтири Монреальлизиб дураберкIибси халкьани-ургабси выставкализир. Ил 1970 ибил дуслизиб РСФСР-ла И.Е.Репинна уличилси Пачалихъла премияличи лайикьикибсири ва мургьила медаль бедибсири. Японияла Осака бикIуси шагьарлизиб бетерхурси халкьани-ургабси «Экспо-70» бикIуси выставкаличир бутIакьяндеш дариб. 1973 ибил дуслизив ил В.И.Ленинна орденничил шабагъатлаварибсири, 1974 ибил дуслизив биалли СССР-ла Верховный Советла депутатли викIибсири.
Кубачила шилизибадти устназибадли Р.ГIялихановлис бегI гьалаб 1976 ибил дуслизиб РСФСР-ла халкьла художник ибси у бедибсири. Илини дарибти ваяхI нушала улкала декIар-декIарти выставкабачицунра ахIи, халкьани-ургарти 50 выставкаличира гьаладихьибти сари. Илдала лугIилизир Югославиялизир, Англиялизир, Германиялизир, Франциялизир, Африкала ва цархIилти улкназир. Р.ГIялихановли Кубачила урга даражала школализир мургьи-арцла устнала устадеш гьаладяхI дашахънилизи халаси пай кабихьибсири. ИлкIун машгьурси, бугаси ва пасихIси девлара гIяхIси устари. Илгъуна учительли дагьахъурти гьарил секIал чеалкIуси наслула вакилтала дагьрилизир ва уркIбазир даимлис калниличи вирхесра вирар.
Р.ГIялихановла хъалибарглизиб 60-чибра имцIали дурхIя, илдала баркьибти ва илдачибадлира акIубти леб. Дигеси саби илдазибадли бахъли Расулла санигIят даимбарни. Илала уршби ГIябдусалам ва ГIялихIяжи Россияла художникунала Союзла членти саби.
Машгьурси мургьи-арцла уста 2000-ибил дуслизив 78 дусла гIямруличив нушачивадли даимлис арякьунси сай. Илгъуна чевяхIси устала баркьудлуми ахъли кьиматладирули, Кубачила художественный комбинатлис илала у бедибси саби. Р.ГIялихановла «Кубачила орнамент» бикIуси жуз ГIярбукIла мургьи-арцла устадешличи бегIбирути жагьилтас ва шила школала бучIантас бегIлара дигуси жуз саби. ИшхIелла манзиллизир дубурланталацунра ахIи, улкала ва лебилра дунъяла пачалихъунала адамтани чула хала дудешунала устадеш гIериснила бетуцличи илцад-декIар пикри бяхIчихIейухIели, кубачилантани илгъуна хатIабирули ахIен. Илдани чекабизурли чула шантала минала санигIят устадешличил бузахъули, гьалабяхI башахъули, давлачеббикIахъули саби. Иличибли багьеслира саби илцадра кьадричебси гIярбукIантала устадешла баркьуди даимлис мицIирли кални.
ПатIимат Кьурбанова

