ГIебшнила баракат бархси

Дусла сегъуна ман­зил­лизив акIал­лира адам, илала ха­сия­­тунира баркь-бацра илди бе­туцуначи ме­шути дирути дургар. ГIебшнила ава­данси манзиллизиб акIубтала гьарил се­кIалра баракатлативан дилзули дирар. Че­вяхI­сини пагьмура бедили, гIебш­нила баракатра бархси адам­ли­кIун дунъяла гIя­лам хIяй­ран­би­рахъути баркьуд­луми ду­ра­дур­к­Iули дирар.
Дубуртар Улкала дай ур­кIилизи мерлабиубси Дахадаевла районна Кубачила ши машгьурдешла зубартачи ахъбуцибти, дунъяла дахъал улкнала халкь чули дарибти ваяхIличил гIяшикьбирахъути гIяхIцад мургьи-арцла устни лебти саби. Илдигъунтазивадли бегIлара хIурматла мер буцибси сай Расул ГIялихановра. Илала у мургьила хатIличил нушала улкала искусствобала тарихлизи варакьбарибси саби. Илала у бурибхIели, бахъалгъунтала дагь­рилизир мургьи-арцла лямцI, берхIила нур даибихIи детаибти къугъати ваяхI гьаладилзули дирар. Илкьяйдали ил чевяхIси дахадаевланна хабарра илгъуна пагьмула лямцIлизиб даимлис кавлан.

VI-ибил даршдуслихъличибадал мегьла хIевни ва ярагъ дирниличибли Кубачила шиличила дунъяличир хабардерхуртири. Зирихгеранна (илкьяйда бикIусири гьалаб Кубачила шилис) устначила дахъал улкназиб балусири ханжулти, шушкни, дебали жагати «тута», «мархарай», «миндурма, «лум» бикIути ва ахъси даражала къугъати някьишличилти дахъал журала цархIилти гIягIниахълуми дирниличила. Кубачилантала наслуличирад- наслуличи диути устадеш дусличи-дус гъаладяхI дашулри ва чеункъдикIулри. Илкьяйдали дудешли сунела урши виштIахIейчивадли мургьи-арцла устадешличи бурсивирни гIядатли бетаурсири.

ХIябибхъала наслуличибад-наслуличи хала дудешунала санигIят биахъуси машгьурси кьам сабри. Ил кьамлизибадтири ду­нъя­личи чула хабардерхурти ГIя­лихан ГIяхI­мадов ва илала урши Расул ГIя­ли­ханов.

Художественный тяхIярли мургьи-арцлизирадли ва цархIилти мегьлизирадли ваяхI дирнила баркьуди ахъси даражаличиб дурабуркIни гIядатли бетаур гьаларти дусмазиб Расул ГIялихановла хала дудешла ва илала дудешла, ишхIелла ман­зиллизиб Расулла уршбала ва уршбала урш­бала.

Дагъистайзиб автономия багьахъур­хIей­чибадли 15 дус диркнила балбуцличил бархбасахъи, ГI.ГIяхI­ма­довличи хъарбарибсири И.Сталиннис бурхьуси саламтала кагъарлис мухча барахъес. 1937 ибил дуслизиб Парижлизиб дураберкIибси халкьани-ургабси художественная выставкала ил бегIлара жигарчевси бутIакьянчира сайри. Илар бутIакьяндеш дирухIели чедаахъибти устадеш багьандан ГIялихан ГIяхIмадов премияличи лайикьикибсири, «Художник» бикIуси Кубачила артельлис биалли «Гран-при» ибси премия ва мургьила зубари дедибтири.

ГIялихай сунела уршби Расул ва ХIяжи-Ибрагьим чула хала бегIтала искусстволичи бурсибарибтири.
1922 ибил дусла ноябрьла 4-личив ГIялиха хъалибарг­ли­зив акIубси урши­лис Расул иб­си ­­у бедибсири. Виш­тIа­хIей­­чи­вадли ил сунела дудешли бирусиличи иштяхIличил хIе­рикIусири ва цIуба арцла ваяхIличи илини дирути някьиш гIерасес къайгъилизи виркусири. Дудешли устадеш­ли­чил бузахъуси дурубличи хIерикIи ил ва илала кумек­личил гIягIниахъайчир да­кIу­­дирути някьишличи гIя­шикьири. Дебали серхурси ва гIякьлучевси урши сайри Расул. БехI­буцибси гьарил секIал чебетаахъили ахир­личи бикахъес къайгъилизивсири. Илини сунес гIяхIдилзутигъунти някьиш кагъарла кIапIилизи суратдири ва илди алъи, пайдаладири.
Кубачила таманси ахIенси урга даражала школализив учIухIели, хъулив дудешли гравировкаличи бурсивирусири.

Расул мискинси хъалибарглизив акIубсири ва давлачебтала Манаба бикIуси рурсиличи илини дигай дихьибтири. Ил Расуллис шери рукьес разирикибсири. Амма уршила бегIти сукни букьес гьалакбиубли ахIенри. Илди Манаба илала бегIтани чула уршилис шери хIелуга или урухкIулри ва Расуллизи цархIил гелешмеш раргахъес тиладибикIулри. Жагьилтала дигай чедидикибтири ва Манаба илдани уршилис ураркьибсири.

ЧебяхIси ВатIа дергъ бехI­бихьибхIели, Расул ГIя­лиханов цархIилти дагъистанлантачил варх улкала хъархIерагардеш батахъес арякьунсири. Илкьяйдали че­диб­­деш сархайчи дявила гIяхI­­цад гьундури ахъиб ва душ­­майчи къаршили ургъули калун.
1945 ибил дуслизиб жагьилти хъайчи­кабииб ва 10 дурхIя абилкьули, талихI­чеб­ли илди хIеркабиуб. ГехIел уршира кIел рурсира гIямрула бархьси гьунчи дураибтири илдани.

Дявтазивадли чарухъун­хIе­лил Расул ГIялиханов Кубачила ФЗО-ла школала директорла къуллукъличи катурсири. Илини художественная промышленностьла НИИ-ла къантIти курсани тамандарибтири. Илар касибти багьудлуми кумекли де­тауртири някьишдирнила са­нигIят мурхьли бяркъяхъес ва бу­зери гьалабяхI арбукьяхъес ба­гьандан.

1947 ибил дуслизир илини Москвализиб дураберкIибси халкьла устнала конкурслизир бутIакьяндеш дарибтири ва цаибил мер буцибсири. Ил балбуцличи цалабикибти тамашабиахъубтири илини барибси Кубачила шила суратличилси лебгIеб жагаси кьумурли.

ИлхIейчирадли дус дикили гIергъира Расулли художественный промышленностьла ва халкьла някъбани дарибти ваяхIла Москвализиб дураберкIибси ­лебил Союзла выставкаличирра жигарла бутIакьяндеш дарибтири ва жагати ваяхI гьаладихьибтири.
1950 ибил дуслизив Расул ГIялиханов СССР-ла художникунала Союзлизи керхурсири ва ВДНХ-ла цIуба арцла медальличи лайикьикибсири. ГIур декоративно-прикладное искусстволизир диахъубти сархибдешуни багьандан пагьмучевси уста Бузерила ХIунтIена Байрахъла орденничил шабагъатлаварибсири. Дагъиста АССР-ла искусствобала хIурматла хIя­ра­кат­чила уличи лайикьикибсири. 1946 ибил дусличивадли 1956 ибил дусличи бикайчи Расул мастер-художникли ва «Художник» бикIуси устаханала заведующийли узули калунсири.

ГIярбукIанти мургьи-арцла устни саб­ливан ахIен машгьурбиубти, илдани гIянтIикIа секIалра (антиквариатла), ваяхI цаладирхъути сари мурталра. Ил­гъуна гIядат Расуллира Манабанира ункъли бузахъусири ва дубсила, чинила гIягI­ниахълуми дурчутири. Илдачил чула юртлизибси ца хъали жагали балкьаахъурсири ва илкьяйдали  давлачебси музей акIахъубсири. Мурталра Кубачила шилизи башути гIяхIли тамашабирахъутири илди ваяхIли. Расуллира илдачила 200-300 дус гьалар персанани, китайлантани, япониялантани ва цархIилти улкнала устнани дарибти сари или иштяхIличил баянти дурутири.

1957 ибил дуслизир Совет хIукумат 40 дус биънилис хасбарибси художественный выставка-конкурслизир илини бутIакьяндеш дарибтири. Илар илала хIянчурбас ахъси кьиматра бедибсири.

Брюсельлизиб 1959 ибил дус­лизиб бетерхурси хал­кьани-ургабси выставкаличив ил жармала медальличи ва илхIейчирадли дус дикили гIер­гъи, РСФСР-ла урибси хIян­чи­зарла уличи лайикьикибсири.

Р.ГIялихановли бируси гьарил гIягI­ни­ахъала искусствола гьарли-марси произведение сабри. Дуги-хIери хIеили, узули илини илди бузрадли, цацахIели дусмадли дирутири. Илини хабарла произведениеби алкIахъутири ардякьунти дусмала ва ишхIелла манзилла кубачилантала кьиматчерти бетуцуни пикрилизи касили. Расулли илкьяйдали сагати някьиш ва гIягIниахълуми хIя­дурдирнилизира халаси пай кабихьибси саби. Куба­чила някьишлизи илини илкьяйдали дахъал сага­дешуни духI­накаибтири. «Мал­хIямси жа­нивар», «Ку­ба­чинка», «Мур­гьи-арцла уста», «ГIярмала къяй» ибти тIалхIянаби, «Делхъ», «Ок­тябрьлис – 50 дус» би­­кIути хъаб­ни, «Лезгинка» би­кIу­си бяхI­­личи биршуси халдари ва да­­хъал цархIилти сунела пагьмула бугадешличил ва гIядатли ахIенти устадешличил дарибти­ри Расулли.

60-70-ибти дусмазиб хас­­­­лира илала пагьму ахъси да­­ражаличи бикнилис бикь­­ридеш дирути дахъал анцI­букьуни кадикибтири. Илини бутIакьяндеш дарибтири Монреальлизиб дураберкIибси халкьани-ургабси выставкализир. Ил 1970 ибил дуслизиб РСФСР-ла И.Е.Репинна уличилси Пачалихъла премияличи лайикьикибсири ва мургьила медаль бедибсири. Японияла Осака бикIуси шагьарлизиб бетерхурси халкьани-ургабси «Экспо-70» бикIуси выставкаличир бутIакьяндеш дариб. 1973 ибил дуслизив ил В.И.Ленинна орденничил шабагъатлаварибсири, 1974 ибил дуслизив биалли СССР-ла Верховный Советла депутатли викIибсири.

Кубачила шилизибадти устназибадли Р.ГIялихановлис бегI гьалаб 1976 ибил дуслизиб РСФСР-ла халкьла художник ибси у бедибсири. Илини дарибти ваяхI нушала улкала декIар-декIарти выставкабачицунра ахIи, халкьани-ургарти 50 выставкаличира гьаладихьибти сари. Илдала лугIилизир Югославиялизир, Анг­лиялизир, Германиялизир, Франциялизир, Африка­ла ва цархIилти улкназир. Р.ГIя­лихановли Кубачила ур­га даражала школализир мур­гьи-арцла устнала устадеш гьа­ладяхI дашахънилизи халаси пай кабихьибсири. ИлкIун маш­гьурси, бугаси ва пасихIси дев­лара гIяхIси устари. Илгъуна учительли дагьахъурти гьа­рил секIал чеалкIуси наслула ва­килтала дагьрилизир ва уркI­базир даимлис калниличи вир­хесра вирар.

Р.ГIялихановла хъалибарг­лизиб 60-чибра имцIали дур­хIя, илдала баркьибти ва ил­дачибадлира акIубти леб. Дигеси саби илдазибадли бахъли Расулла санигIят даим­барни. Илала уршби ГIяб­ду­са­лам ва ГIялихIяжи Россияла ху­дож­ни­кунала Союзла членти са­би.

Машгьурси мургьи-арцла уста 2000-ибил дуслизив 78 дусла гIямруличив нушачивадли даимлис арякьунси сай. Илгъуна чевяхIси устала баркьудлуми ахъли кьиматладирули, Кубачила художественный комбинатлис илала у бедибси саби. Р.ГIялихановла «Кубачила орнамент» бикIуси жуз ГIярбукIла мургьи-арцла устадешличи бегIбирути жагьилтас ва шила школала бучIантас бегIлара дигуси жуз саби. ИшхIелла манзиллизир дубурланталацунра ахIи, улкала ва лебилра дунъяла пачалихъунала адамтани чула хала дудешунала устадеш гIериснила бетуцличи илцад-декIар пикри бяхIчихIейухIели, кубачилантани илгъуна хатIабирули ахIен. Илдани чекабизурли чула шантала минала санигIят устадешличил бузахъули, гьалабяхI башахъули, давлачеббикIахъули саби. Иличибли багьеслира саби илцадра кьадричебси гIярбукIантала устадешла баркьуди даимлис мицIирли кални.

 

ПатIимат Кьурбанова