Генетикала гIилмула гьавкьяна

Нушала халкьли жявхIейчибад балусири гIинцла галгаличирад гIинцби, хъярлайчирад хъярби, анкIиличирад анкIи, сусулличирад сусул дашути диъни. ДурхIни чула бегIтачи мешути алкIниличилара халкьли балусири.

Дудешлара нешлара букьурла клеткаби чула ургар дархдикибхIели, чичилра мешули ахIенси, сай-вегIси генофондличилси адам алкIули сай. Хала бегIталара чеалкIути наслубалара ургарти мешудешуни ва декIардешуни секьяйда детарулил баянбируси гIилмулис гьаннала замана генетика бикIули саби.

Генетикала гIилму 20-ибил даршдусла кIиибил байхъайчибад бехIбихьили, халати гунзрачил гьалабяхI башули саби, ва дунъяличир гьаннала замана дакIудиубти гIяхIцад сархибдешуни ва сагадешуни иличил дархдаси сари. Челябкьлализир биалли генетикали дунъяла халкьлис лерхути гIяхIдешуначила пикрумазибалра бурес гьамадли ахIен.

БусягIятла замана генетикализиб бузути гIялимти, сагали акIахъубти технологиябала кумекличил, адамла чархлизибси, бегIлара биштIасилизи халбируси, микроскопла удиб ахIи чехIебиуси, клеткала бухIна кабацIили саби, илар лерти лерил секIал чула хIерличил ва пикрумачил белгидарили сари.

Генетика наб, школализир ручIухIели, Г.Мендельла шиниша хъараличирад рехIрихьили, мурталра тамашабилзусири. Ил гIилмулизив узули дарган гIялим левниличила багьурхIели, иличил тянишриэс, иличила газета бучIантази бурес пикрибарира.

Биологияла гIилмуртала кандидат, РАН-ла ДФИЦ-ла гIилмула гьуни чебиахъуси хIянчизар, этногеномикала лабораторияла заведующий, ДГУ-ла доцент, генетикунала ва селекционертала Н.Вавиловла жамигIятла член МяхIяммад ГIусманович Ражабов 2001-ибил дуслизив Москвализибси генетикала институтлизив (Институт общей генетики им. Н.И.Вавилова РАН) узахъес РАН-ла академик Ю.П.Алтуховли живарибсири. Амма, гьарли-марти генетикала шайчирти хIялумцIлаби дехIдихьес ва дурадеркIес имканти 2005-ибил дуслизир акIуб.

ИлхIели, лебил дунъяла халкьла генетикала шайчирти хIялумцIлаби дурадеркIес пикрибарили, халкьани-ургабси хасси проект (The Genographic Project) кьабулбарибсири, илгъуна бяхIчибизлизир дузахъес, лебилра дунъяличир, 11 центр акIахъубтири. Илдазибад ца, «Северная Евразия» бикIуси медико-генетикала гIилмула РАН-ла центрлис бекIдеш дарахъес МяхIяммад Ражабовличи академик Е.К.Гинтерли хъарбарибсири.

ИлхIели, жагьси гIялимли сунела бузери генетикализиб бузути, бегIлара бурибти академикунани ахъли кьиматлабаресли тIашбатур ва сунени дурадеркIибти хIялумцIлабачи бахъал гIялимтала пикри битIакIиб.

Ил проектла дазурбазир МяхIяммад Ражабовли Афганиста, сунела замана А.Македонский Индиялизи арякьунси «Ваханский коридор» бикIути мер-мусала, Бадахшанна ва Памирла дубурла халкьла, ва таджикунала генетикала шайчирити хIялумцIлаби дурадеркIиб.

ХIялумцIлаби дурадеркIиб Казаньна, кряшенна, мишарла татартала, бусурман ва православие дин бузахъути осетинтала, чячянтала, ингушунала, калмыкунала лерилра кьаманала.

ИмцIали чедетаахъили хIялумцIлаби дурадеркIиб сай акIубси республикала халкьла.

МяхIяммад Ражабов Дагъистайзирти 200 шилизи ваибсири, чула бухIнаб авал наслула мурхьдешлизиб тухумдеш агарти адамти чеббикIили, илдачил вягIдалавиубли, тумазирад хIи касибтири.

Илкьяйдали дехIдихьибти хIялумцIлабани, лебилрара-сера Дагъиста миллатунала адамти, Ближний Востоклизибад нушачи баибси ца наслуличибад акIубти биъни белгибариб.

Вирхаэс къиянти, тамашала баянти гьандуршули сай, ихтилатикIухIели, МяхIяммад Ражабовли: «Гьаннала замана, генетикала гIилмулизиб бузути гIялимтала дахъал журабала, тамашала далдуцуни, технологияби лер, чулира наслубала генетикала тарих ца адамлара, лебил халкьлара, чебетаахъили белгибарахъес имкан лугути. Илкьяйдали белгибарес вирули сай дудешла ва нешла шайчибси генетикала тарих, бегIла гьалавси ца адамличи кабаайчи.

Дагъистанван генетикала шайчиб тамашабизеси, дунъяличиб гIур цархIил гIямзи агара. Дагъистанланти хIябцIайчибра имцIали миллатунала адамти саби. Лебтанилра балуливан, нушачир гъамти, тухумтала ургар сагати хъалибаргуни алкIахъутири, гьаннара алкIахъули сари, или биалра, хала бегIтачирад букьурли диути излуми, нушачир имцIали дагьардирули ахIен.

Лебилрара-сера дагъистанлантала дудешла шайчирти букьурла генабачил хIялумцIлаби дурадеркIибхIели, гаплогруппа «J1» белгибирули cаби. Ил гаплогруппала адамти 30 азир дусличи гъамси заманализиб, Ближний Востоклизиб дакIубиубли саби. Илди 19-20 азир дус гьалаб Ближний Востокла адамтазибад декIарбикили саби. Дагъистайзиб «J1» гаплогруппала адамти мурт дакIубиубал гьанналис белгибиубли ахIен.

Мисаллис гьанбушалли, гьанна бусягIят хIербирули лебти адамтала ургаб, лезгинти — 70, кIарахъанти – 80, дарганти – 90-чи гъамли процентла кьадарлизиб «J1» гаплогруппала адамти саби. Илкьяйдали, къумукъла миллатла адамтала ургар хIялумцIлаби дурадеркIибхIели, илдала гаплогруппара цархIилти Дагъиста адамталаван «J1» биъни белгибиубли саби.

Молекулярная генетикала шайчирти хIялумцIлабани 99 процентлизиб кубачилантачи «J1» гаплогруппа хасли биъни белгибариб.

Иличибли, кубачиланти иранланти, францияланти саби бикIути гIялимтала ва гIядатла халкьла ургарти жаланас ахир кабихьиб. Илди, цархIилти миллатуначил камли гъудурбирули, чусцун хасси генофондличил хIербирути, гьарли-марти дарганти саби.

Вайнахуназирад, чячянтазирад нуша 28 азир дус гьалар декIардикилра. Нуша ца гаплогруппаличирти кIел кьяли сарра. Илдала минала гаплогруппа «J2» саби. Ил гаплогруппа гьаннала заманала чячянтала 60 процентличи, ингушунала 80 процентличи халбирули саби саби. ХIебиалли, ингушунира цархIилти миллатуначил камли гъудурбиубли саби.

Лебилра дураберкIибси хIянчи пикрилизи касибхIели бурес чебиркур, 90 процентлизиб Дагъиста халкь, миллатуначи хIерхIеили, чула ургаб ца наслула адамти, тухумти саби. Иличила бурули саби, дудешла шайчирти генабала черкад дурадеркIибти хIялумцIлабани.

Хьунул адамла шайчирти, наслубази минадиубти генабала шайчирра хIялумцIлаби дурадеркIили диалра, газетала бяхIлизи кабарцесли къантIли, илдачила  бурес вирули ахIен.

Генетикала шайчир дурадеркIес гIягIнити сецад-дигара хIялумцIлаби лер. Ишдуслизир нушани 2000 дус гьалаб хIербирули калунти адамтала, археологунани даргибти лига-кьякьяла хIялумцIлаби дурадуркIулра.

Лябкьуси дуслизир 6 азир дус гьалаб хIербирути адамтала лига-кьякьяла хIялумцIлаби дурадеркIес пикрибарилра», — викIи МяхIяммад Ражабов

ИхтилатрикIухIели, нуни ил дебали халаси бялихъла къуйрукъ гьаяличил урканбяхъили, гьаяла дуб буцили, хIеркIла дубла кайибси бялихъчичил цугуцира. Ил халаси бялихъ хIеркIлизибад дурабитIес, илис гIяхIцад кумек хIяжатлири. Яра ил, хъусвяхъили, халаси бялихъли арухесра асубирар, рахли сунени гьая батхIеалли.

Ил бялихъ биалли, генетикала шайчирти хIялумцIлаби сари, илди дурадеркIес, бузери гIягIниси тяхIярли тIашбатес, халаси къиян кабихьес, харждарес сурсатуни талабдарес хIяжатли саби.

Бахъал генетикализиб бузути гIялимтала ургаб МяхIяммад ГIусмановичла хIурмат лебнилис бикьридеш дирули сари халкьани-ургарти конференциябачи гьаман ил тIалабвирнили.

ГIергъити дусмазир халаси кьадрилатили детаур:

«Сочила диалог» бикIуси жамигIятла мажлис. Мажлисла дазурбазиб «Геномикаличила ихтилат ва Европалала лабораториябала чеббикIибси бузери» бикIуси конференция бетерхур. Илизир Россияла, Австрияла, Германияла, Францияла гентикунани бутIакьяндеш дариб. Илдала ургав МяхIяммад Ражабовра леври ва илав гъайухъунсири.

Курчатовла генабала мажлис – 2023-ла хьарахъудли биахъубли Россияла Президентли 2024 ибил дусла февральла 28-личибадси, 145 ибил номерла «ГIилмула ва техникала шайчиб Россия гьалабяхI башнила бяхIчибизуни» бикIуси хIукму кьабулбариб. Президентла ХIукму бетерхахъес багьандан Россияла Правительстволи чараагарти далдуцуни пикридариб. Илдала дазурбазиб, биологияла ресурсунала коллекцияби акIахъниличилара. Илдигъунти коллекцияби акIахъес ихтияр касес нушала имканти лер. Биологияла ресурсунала коллекция акIахъес хIукуматли 170 миллион къуруш чедаахъили сари, амма илди сурсатуни касес бетарули ахIен, сенахIенну РАН-ла Дагъистайзибси Федерацияла хIялумцIлаби дурадуркIуси центрлизиб (ДФИЦ) генетикала шайчибси хасси кабиз (структурное подразделение) агара. Ил агни багьандан сурсатуни декIардарахъес бетарули ахIен, — викIулри МяхIяммад Ражабов.

— Сен агарси гьатIи хасси кабиз? (структурное подразделение), – хьарбаира нуни.

— Дагъистайс гьуни чебиахъути адамтала, РАН-ла ДФИЦ-ла директорла, ДГМА-ла, ДГУ-ла ректортала кумек хIяжатли саби ил шайчиб.

«Нуни дурадеркIибти хIялумцIлабас РАН-ла академикунани бегIлара ахъти кьиматуни кадалтули сари. Геномикализир дузути институтуначил, мисаллис бурасли, Томскла миллатла медицинала центрличил бархбасуни кадизахъурлира», — викIи МяхIяммад Ражабов.

РАН-ла Томсклизибси хIялумцIуси миллатла медицинала центрла ректор В.А.Степановли белкIунси кагъар чебаахъиб МяхIяммад Ражабовли сунела бузериличила гъайикIули. Ил кагъарлизир гIергъити пикруми лер:

«…ГIергъити 20 дусла духIнар, халаси кьадарлизир, Дагъиста халкьла генетикала фондла шайчирти хIялумцIлаби дурадеркIили сари…

…2010-ибил дусличивад вехIихьили, М.Ражабовла сипталичил, гIилмулизир дарх дузес багьандан, РАН-ла Томскла НИМЦ-ла ва Дагъиста ФИЦ-ла, ДГМУ-ла ургар дарибти вягIдуртала кумекличил, Дагъиста бекIлидиубти миллатунала генетикала шайчирти хIялумцIлаби дурадеркIили сари, илдала лугIилизир дебали халкь камти миллатуналара…                                                                                                                             ХIялумцIлаби дурадеркIили сари дудешла шайчирадти ва нешла шайчирадти генетикализир чедаэс вирути, наслубала тарихла дазурбазир…

…Илини дурадеркIибтачил цугдуцести хIялумцIлаби Россиялизирцун ахIи, лебилра дунъяличирра гьанналис дурадеркIили ахIен…

…ХIялумцIлабазиб гIилмула тяхIяр-кьяйдала (статистикала) шайчибси ахтарди, бегIлара гьалабяхI арбякьунси методикаличил дураберкIили саби ва лебил дунъялизир кадизахъурти лайикьти ислабачи  (стандартуначи) балбикахъили саби…

…ХIялумцIлабала кьадарличила гъайикIалли, генетикала шайчирти маркерти, генотипуни кадилзахъути тяхIяр-кьяйдала (статистикала) шайчибси ахтарди, чичилра мешули ахIенси (пионерное) саби, иличирли дурадеркIибти хIялумцIлаби челябкьлала генетикала теориялизир ва практикализир дебали багаладиэсти  сари…

…Халкьла арадеш бихIни сагаси даражаличи дурабухъи, гьарил адамлис хасси, генетикала хIялумцIлабачил гIеббуцибси, медицинала шайчибси кумек гIеббиахъес бехIбихьибхIели, илди хIялумцIлаби чараагартили, дебали мягIничертили детарар…»

МяхIяммад ГIусманович Ражабовли гьаладихьибти баянтазирад бекIлидиубти чердикIес наб гьамадли ахIенри, биалра цацадехIти илдачила бурес лайикьли саби: «Россияла ванзаличиб Дагъистай 0,29 процентла кьадарлизиб чIябар бурцули саби, ил камси ванзаличиб лебил Россияла генофондла 20 процентла кьадар чузиб лебти адамти хIербирули саби.

Гьанна хIердирули лерти, бекIлидиубти Дагъиста 31 миллатла адамтазибад 75 процентла кьадарла адамти, 20 азир дусла мурхьдешлизиб ца наслуличибад акIубли, гIур чичилра гъудурхIебиубли хIербиубли саби. Илгъуна тамашала генофонд дунъяличиб гIур чинабалра агара.

Адамтала арадешлис къарауйчи гьарил адамлис хасли биубси геномная медицина лябкьян. Ил шайчирти хIялумцIлабани арадеш бихIнилизиб бекIлибиубси мер бурцу. Геномная медицинали гьарил адамла чархлизибси балагардеш бусягIят белгибиру ва изайс гьамадли дарман бургу. Наб иличила бахъал халкьлизи багьахъес дигулра», — викIи М.Ражабов.

«ХХI ибил даршдус – геномикала даршдус», — бикIули саби чинабалра гIялимти, ил шайчир халати сагадешунира, сархибдешунира детарни хIекьдеш саби.

Лебилра дунъялис машгьурли саби нушала мушлукьяби, спортсменти, илдачил айкеси мушлукья гьанна дунъяличивра агара, МяхIячкъалала культурала ва бамсриихъуси анхълизиб олимпиадабала чемпионтала суратуначилси дякь леб. Чемпионти Дагъиста пахрура машгьурдешра саби. Леб нушачиб някъла хIянчила устнира, шила хозяйствола зяхIматчибира, амма Дагъиста уршби-рурсби гIилмулизи ахъалли, гьатIира халати сархибдешуни дирахъниличи рирхулра. Лебилра дунъяла челябкьлара гIилмуличи хъарахъибси бетарнира хIекьдеш саби.

Мушулбашнилизив ГIяли ГIялиевван, генетикализив гьавкьяна ветаурли, МяхIяммад ГIусманович Ражабовра гIилмула ахъанайтачи ацIили дигулра. Илала гIяхIла шайчирти лерилра пикруми детерхурли, багьудлуми халкьлис багаладиубли, илала бекIдешлиуб гIурра бахъал гIялимти дакIубиубли, илдала сархибдешунани Дагъистан машгьурбарили, давлачеббарили гьалабяхI арбукили дигулра.

Ишдуслизиб, августла бехIбихьудлизиб, Новосибирсклизиб дураберкIес пикрибарибси, халкьани-ургабси, генобала шайчибси мажлисличиб гъайбухъес хIядурбиубти 74 гIялимтала ургав МяхIяммад ГIусманович Ражабовра лев. Илис гьарил шайчирад гьарбизуни дулгехIе.

Муъминат Хаттаева