Цабалгунти цургIланти

Кьисматли наб кьадарбиахъуб ЦурагIила шилизибадти пергер адамтачил къаршириркахъес. Гьарил шила черикIла гьабкьяби бируливан, цурагIиланталара шила шантас савлила шалдаван шалаикIуси адам сайри ХIясанхан МяхIяммадович. Илини сунела кулпет ва тухумтицунра ахIи, шила лебилра шантира уржибси хъалибаргван гIеббурцусири. Ризкьила гIяхIти гье дегIаллицун давлачебси сабухъра бучес вируси сай. ХIясанха дурхIни — шантас ва цархIилти шимала халкьлис гIяхIбаркьуназиб мисалли бетаурли саби гьанна. Ил секIал гIячихъли якьинбирар цурагIилантала мякьла викалли. ГIергъиси замана илди гIяхIти адамтачил чуйнара мякьла кариэс кьадарбиуб набра. Илди адамтала сабурчебдешличи, балгундешличи, адуцалачебдешличи тамай гIяшикьриубра. Илдала адаб-хIяяла ахъдеш, гIяхIялдешлис сахаватдеш, мардеш… чис-дигара гIибратли детарар. Гьарил шила адамтала чучи хасти къиликъуни лерли сари. ЦурагIилантала баркь-бацлизир ва буруси гьарил девлизир нуни гIяхIтицун шалуби хIясибдарира. Илдазир къяна-шилтахъ, уктемдеш-хамдеш, пахру агнира дубурлантала минала черикIла къиликъуназирадти сари. Иличибли баянбарес вирар цурагIиланти дубурландешла ахъти къиликъунани жагабарибти биъни. Адамтачи хIялалти дигили ламбикIути илдани гьачамалра чисалра вайдеш барибси хIебургар или гьанбикеслири.

Дудешличив урши ца ганзлалра гьала хIевкьялли, бегIтани илис чебетаибси бяркъ бедили ахIен или бурули бирар дубурлантани. ХIясанха дурхIнани дудешла пергерси дякь буцилицунра ахIи, илдани цIуба арцличи мургьила някьиш варакьдируливан, илала баркь-бац, хасиятуни гIерасиб ва адамтас багалати баркьудлумас пайдаладирули сари илди мурталра. Кулпетлизив гьавкьянали ветаурли сай МяхIяммадхIябиб. Ил, тяп сунела дудешван шанталара умутчевси къакъбяхъ сай. Гьанна МяхIяммадхIябиб ХIясанханович сунела хъалибарглис ва шантасцунра ахIи, дахадаевлантасра дагъистанлантасра пахрули ветаур. Дубуртар Улка илдигъунти гIяхIгъубзнани саби чебяхIбируси ва машгьурбируси. Россияла чебяхIси белчIудила заведениебала студентунала ва жагьилтала гIямрулизи ил багьадурли, ЮРАСПО-ла руководитель сайлин,  чумра пергерти ва ишхIелла манзилличи далдикибти багалати бетуцуни духIнакаиб. Илдигъунти пагьмучебти гьабкьянабани бирар улкала челябкьла вавалибяхъяхъес имканти алкIахъути. Илала сабухъчебси бузери улкалира ахъли кьиматлабирули, ил чуйнара шабагъатлавариб. ХIясанхан сунела шила хъарихъ сайливан, Дахадаевла районна педагогунас мисалли ветаурли виалри, илала урши Дагъиста хъарихъ ветаурли, Россияла жагьилтас гьуни шалабируси савлила шалда ветаур.

Гьаларван ил гIяхIгъабзала Ростовлизибси къугъаси юртлизиб ил багьадур акIубси бархIила шадлихъличи цалабикибти цурагIилантала къушумлизир къарширикибхIели, нуни аргъира ца адамлизир сецад черяхIти хасиятуни диэс дирулил. МяхIяммадхIябибла хIурматбирули, Дагъистайзирадли машинаби дицIили, гъамти-тухумти ва юлдашуни бакIилри иличил разидеш барх бутIес. Илала юртлизибси ил ца бархIила шадлихъцун ахIенри, илала сахаватдешла ва уркIила хIялалдешла бетуцуназиб акIахъубси абзурли байрам сабри. 10-15 бархIи бухъянбитIунси ил балбуцличир гьар бархIи давлачебси кьумур-алав уркIи гьаргти ихтилатуни думжулри, далай-делхъла агурби зайдикIулри. Ил юртлизиб илгъуна гьарзадеш, шаладеш ва разидеш хIебири бурги МяхIяммадхIябибла гIямрула марси гьалмагъ Барият илцад дяхI шаласи ва сахаватси хIериалри. Ил багьандан ил юртла бухIнабадли берхIи булхъули бургар или гьанарулри цацахIели. Илдала хIябал нартра гIяхIлала хIурматбирес бурсибиублири. Илди гьарил секIайчи чекабизурли хIербикIулри ва чис се хIяжатлил бусягIятал белгибарили, гьунчибиркахъулри.

Ил къугъаси къушумличи хIерикIухIели, дубурла бекIличир дерхъибти гьар рангла вавнала жагадеш гьанарулри. Цали итилла буруси гIеббурцули, цали бехIбуцибси цархIилли даимбирули, разили ихтилат бемжурхIели, цIедешла анхълизир цадалги дучIути арцантала тIамри гьанарулри. «Ил адамтани акIахъубси жагадешла авид селилра пашманмабараб, ЧевяхIсини даим гIеббурцаб, иш хъали ва иша цалабикибти булси дуслизир аршиван дерхъаб», — бикIулри дила уркIи. Дила уркIили, гьарли-марли ил къушумла гьарил член дила гъамси сайхIеливан кьабулвирулри. Дила узби-рузбала урга кариибсиван гьанарулри.

ЦацахIели мурул адамти кабиибихIи хьунул адамти гъамхIебирули бирар. Дубурлантала гIядат хIясибли, хьунул адамти ца шайчиб буули бирар. Ил къушумлизиб биалли, хьунул адамтала ва мурул адамтала илцадра балгунси ва балбикибси аги чебиухIели, вегIлира илар бутIакьяндеш дарес ва илабси узидешла чебяхIси умудешла пай бикахъес уркIи хьулбикIулри. Илкьяйда къугъати аги-кьяйдализир алкIути дурги нушала хала дудешунала гIяхIялдешла хабарлизир дурути бархбасунира. Илдигъунти замунтазир сари адамла уркIилизир бегIлара дурхъати хIялани алкIути, хIялалти бархбасуни чIумадирахъути, адамдешла черикIла къиликъуни вегIла уркIи-рухIлизи минадирахъути.

Дила уркIила хIялани иргъахъули, чебетаибси белкI барес багьандан ну гIяхIцадхIи пикририкIули рирус. ЦацахIели бузрадли пикруми духъяндилтIан. Иш гьакIлисра цурагIилантала кабизалачерти баркь-бацличила, белкI барес гьалакхIериубра, амма замана арбашуцад илдала гьарил бурибси дев ва кацIибси ганз даимлис дила уркIи-рухIлизи минадиубли урдухъун. СенахIенну илдачирадли гIибрат касестири, илди вегIла гIямрулизир пайдаладарестири, цархIилтас тикрардарахъес гьаладихьестири сегъуналра ташмишдеш агарли.

ЦурагIила шанти, хаслира ХIясанхан МяхIяммадовичла кулпет ва тухумти багьурли гIергъи, дила уркIилизир дахъал гьанналаур агартигъунти шалати ва  гьайбатти пикруми акIуб. ВегIла шантиван цархIилти халкьра дигахъес ва илдалара вегIла гъамталагъуна хIурматбирес хIяжатли биъни. ГIергъиси замана бахъал адамтани далхIейкибти баркьудлуми дурадуркIули чедиухIели уркIиагарриубсиригу, цурагIилантани дила уркIила дяхъурби сагъдиахъуб, челябкьлаличи умутуни имцIадиахъуб.

ЖумягIцадхIи къугъати гIяхIялдеш дарибси хъалибарглизирадли къябрердес гьамадли ахIенри. Амма Ростовла ванзаличиб дубурлантала гIядатунала ва хала бегIтала культурала давлачебси авид сеннира гIелаб батес чебуркъуб. УркIи биалли илдачил калун. Наб илцадра гъамтили бетаурти цурагIилантачил.

ПатIимат Кьурбанова