Дубурла чIакала ро­т­а­

Мургьила някъ­бар­­­ти уст­нала мир­­­­­­­хъила ша­­ли­­­­­­­­­­ван белшунси Хъяр­букла ши­­­ Дагъистайзиб жявхIей­чи­бад­­­­­­­ли машгьурси саби хъа­ли-цIа­лизир ва шила хо­зяйс­т­­­­­­­­­­волизир хIяжатдиркути ваяхI дирниличибли. Хъяр­бу­­­­­­­­­­­кан­тани чумал журала ­яр­агъ­­ра­ дирутири. Илди сар­ри тупангуни, тапанчаби, хан­жул­­­­­ти, шушкни ва гъуци. Ил­ди ярагъ­личил бегIбиубли дар­­­ган­­тани, чула хъар­хIе­ра­гар­деш багьандан бур­гъули, гъар­­му­ка­бала гьана­гарти чяб­хъин­ти дянгиу­тири.

Тарихли бикьридеш дирули сари Надир-шагьли Хъярбукла шиличи чябхъин дура­беркI­ниличила. Хъярбуканти, урух­хIебиубли, дергълизи каберхур. Хьунул адамтира бургъутири. Шагьла хIуреба, хъумкартурли ярагъра, бакIибси гьунчибад гIелабяхI чарбиуб. Дубурла асилси шила ханжулти чуйнара муэртазир чедаиб дургар илдани.
1919 ибил дусла августла ахирличир Деникинна хIур­бунани даргала шимази гьу­ни бу­цибсири. Чябхъинти дехI­ди­хьиб. ЦIубабани чула офицер дарган Мурегала ши­ли­зивадси ГIябдул-Кьасум хъяр­букантачи хасси буйрухъ­ли­чил вархьиб. Ил КIиша ваибхIели хъярбукантачи кагъар бархьиб. Илизи белкIири: «Савли бархIи абу­­хъайчи граммалра кьацIла чIям­­­хIебарили ва кIан­тIалра шинна хIедержили, иша даирая».
Дубуртачи берхIи гIяй­би­­руси сягIят КIишала шили­зиб гъалцад урчила мурда ба­гьарбиуб. Никубани ванза икъу­си урчила вегI Камал сай­ри. Ил сайри мурдабала ха­лалра. Чу­чи хIерси ГIябдул-Кьа­сум­ли­зи илдани салам бедиб.
— ХIяй мискин хъярбуканти! – гурдала гъай дехIдихьиб илини, — лайдакIили хIушала ма­журт­ира, икIди шурмала уди пIяцI­дикили дуэная. ХIе­дуа­далли, ишкьяйда хIу­ша­ла ши агарбирехIе, — или илини хъатла хяса кадихьиб ва уфдарили арцахъур.
— Ил секIал барес хIу нушачи вакIи, ГIяб­дул-Кьасум. Дарган сайри, гьатIи. Язихъ хIела неш… Даширая, дурхIни, хъули чардулхъехIе, — иб Камалли, — мурдабачи ласяхъили.
Ил дусла сентябрьла бехI­бихьуд­ли­чиб Хъярбукла шила чедибси ГIяяла муза гIебш­нила дирихьмани буциб­хIе­­ли, цIу­бабала хIуреба ил шила мякьлабси Унеула хъяб­­личи тIашбизур. Илабад ши­ли­чибяхI туп­личил ва пуле­мет­личил иртесбяхIиб. Хъярбукра ярагъличил дергълизи кабер­хур. Ханжулти ва гъуци лямцI­ди­кIу­тири Къайкъи Па­тIи­матли бекI­деш­дирути хьунул адамтала някъбазирра.
— Нуша бархьдешгIерли дургъути хIунтIенаби сарра. Нушала баркьуди чедибиркур… Душмайс чIумали дикахъая, багьадур хъярбуканти! – илди дугьбачил гьалмагъунала някъбазив Мирза-МяхIяммадла ХIя­­­сан таманкайуб. Хъярбукан­та­ни илхIелира чедибдеш сархиб.
1969 ибил дусла ноябрьличиб Унеула хъябличиб Совет хIукумат багьанданти дургъбазиб бургъути хIунтIена партизантас-хъярбукантас памятник тIашбатур.
1941 ибил дусла кахти дуцIрум…
ВатIан батахъес ахъбиубтала лугIилизиб 150 хъярбуканра лебри. Илдани Москва, Ленинград, Ворошиловград, Смоленск, Выборг, Сталинград, Курск, Орел, Севастополь, Гомель, Могилев, Псков, Кенисберг, Ровно, Варшава, Познань, Моравско-Острова, Прага, Вена, Берлин ва цархIилти шагьурти багьанданти Днепр, Одер, Висла хIуркIбачир детаурти ибкьти дургъбазир хъумхIертести гъабзадешла хIерзи гIелар датур. Фашистунази Ленинград балтахъули 16 хъярбукан бургъули калун. Илаб 1941 ибил дуслизив 35 ибил стрелковая ротала командир лейтенант Кь.-ХI.Сулайбанов ва 1944 ибил дусла декабрьличив душма 18 ибил гIярмия дарбадягъин­бирухIели подразделениела командир старший лейтенант ХI.-ХI.Мя­хIям­мадов алхун. Амма илди гьаннара нушала чедибдешуназиб нушачил барх саби.
… Дергъла гьалар-гьаларти бузри. Ургьуси аргъ сабри. Хъярбукан ГIябдулкьагьир Мя­хIям­мадовли къуллукъбируси 181 ибил стрелковый полкла бургъантази Выборг шагьарлизи душма гIяскуртас гьуни гIекIахъес буйрухъбарибсири. Ленинградла оборона дебабиахъес полклис имканбакIибсири. Взводличи муза хIер­барахъес хъарбариб. Сержант ГIябдул­кьа­гьирла отделениелис бегIлара урехила мер кьадарбиуб… ХIулбала гьалаб гьужумличи ахъбиубти душманти сабри.
— Гьалмагъ командир, цIа чекьишав? – иб пулеметчик Носковли.
— Циила гъамбиахъес бати, командаличи хIерли уэн.
Отделение халаси сабурличил ГIябдулкьагьирла командаличи хIерлири. Душман гIурра гъамикIескайиб.
— ЦIа! — тIамадариб ГIяб­дул­кьагьирли. Душманти урухбиуб, гIелабяхI чарбиуб ва ванзаличи цIапIакун.
ГIурра гьужум. ИлхIелира душман гIелавяхI дянгаиб…
Илкьяйдали кIел дуги-хIери чумал гьужум гIелумдизахъур.
ХIябъибил бархIи немецунани нушала бургъантачи тупала хIярхIуби ва гьаваличирад бомбаби чекьур. ГIур нушала оборона гьабасес ибси мурадличил танкаби дархьиб. Нушала бургъантас дахъал харабдешуни детаур. Взводлизибадли 3 адамцун калун. Илдира декIли бяхъилри. «ДебкIес, амма командованиела хъарбаркь таманбарес», илгъунари илдалара кьас. Патиранти кадурхулри, танкабала кахси тIама гъамбикIулри. ИлхIели кIел бургъанри калунти.
— ХIуни пулемтличил пехоталис чегахъа, нуни танкабази цIа дуршис, — иб ГIябдулкьагьирли юлдашлизи. Танкаби гъамдиуб. Носковли пехоталичи хIярхIубала цIа чекьур. ГIябдулкьагьир гра­натаби някъбазирли танкабачивяхI хъу­сухъун. Цаибил танк тIаш­бизур, гIур – кIиибил… Пу­лемет къай­бикиб. Носков­ра игитван алхун… ДекIли вяхъибси ГIяб­дул­кьагьирли тянишси «Ура-ла» тIа­ма аргъиб.
Госпитальлизивси ГIябдул­кьа­гьир­лис «Гъабзадеш багьандан» ибси медаль бедниличила багьахъур.
1941-1943-ибти дусмала къиянти бурхIназиб алавбуцибси Ленинград батахъес ну­ша­ла бургъанти гъазализибри. Ржев алавти мер-мусаличив ургъусири коммунист Есупан ШяхI­­бановра. Ил снайпе­р ви­ри.­ Илини саркъибси хIер­ли­чи­л лишанисули чумра душман ге­­раиб ва командованиела бар­­каллаличи гьачамцун ахIи лай­икьикиб.
— Гьачамра, — гьанбиркахъули сай 170 ибил дивизияла 8-ибил полкла отделениела ко­мандир МяхIяммадрасул ГIя­­­лиевли, — Украинала мер-мусаличиб 1943 ибил дусла гIебшнилизиб халаси дергъ кабикибсири. Нушала полкличи хIеркIра ахъили душманна тыл­лизи бухI­наахъахъес ва ил алавбуцахъес хъар­бариб. Ил хъарбаркь нушани че­диб­­дешличил таманбарира. Илала цIа­кьа­ни агардарес хIябал бархIи дургъутири. Нушала полкли 700 фашист агарбариб.
МяхIяммадрасулли Румыния, Венгрия ва Югославия душмантази азаддалтахънилизирра жигарла бутIакьян­деш дариб.
… 1943 ибил дусла дуцI­рум­лизиб сунела яргаличилси гьужумлис Германияла командованиели Курскла областьла мер-муса чердикIиб ва гIяскуртала, техникала халати цIакьани дяхIчиаиб. Киб ила танкабала хасси гIярмияра. Иличи къакъбяхъили ил чедибдешла хъарихълизи халбирулри. Ил дусла июньничиб илаб нушала 76 ибил стрелковая дивизиялира оборона буциб. Илав бегI гьалав дергълизи керхур капитан Трофиенкони бекIдешдируси гвардияла у бихуси 138 ибил срелковый полкла танкабачи къаршиси тупала отделениела командир, гвардияла сержант МяхIяммадхIяжи ХIясановра. Лейтенант Ивановла взводличи къаршили ляркьути душма танкабани хясала бурям ахъбуцилри.
— Гьалмагъуни артиллеристуни, бархьси лишайчил тупи хIядурдарая! – буйрухъбариб Ивановли.
Туп хIядурли каиб М.ХIя­са­новла отделениелира.
— ЦIа! – команда зайбухъун. Тупи иртесдяхIиб. Алавти мер-муса цIалара хясалара гулумтази гIеладикиб.
— Къучакъуни, артиллеристуни! Ца, кIел, хIябал… Фашистунала танкаби цIали алки сари.
— ЦIа имцIадарая! – вя­въиб Ивановли. Душма «тигр» чIи­чIа­лаван гьалабяхI хъусли башулри. Илини М.ХIя­са­новла отделениелис уре­хи алкIахъулри. МяхIям­мад­хIяжини дявила майдан хIерличил чедибяхъиб, гранатаби касиб ва окоп бархьбатурли хъусли вашули гьалабяхI гьайбариб. дубурлан танкличи гъамиуб ва гранатаби лайдакIиб. Танк цIализи гIелабикиб… Ил дергълизир Ивановла взводли немецунала 67 танк заядариб, цархIилти гIеладяхI дебшиб. Курскла къямличив М.ХIясанов 47 бархIи немецунала танкабачи къаршили ургъи. Курск станция багьанданси дергълизив декIли вяхъиб. Сагъиубли гIергъи, ил дусла сентябрьличив капитан Брашкин командир сайси 342 ибил стрелковый поклизи ваиб. Брашкинни М.ХIясанов сунечи живариб ва картализиб Манеевич станция чебиахъули иб: «ХIера, иша, гIелавяхI вебшибси душма бронепоезд бакIес хIяжатси саби. Ил хIела отделениели тIашаэс гIягIнибиркур».
М.ХIясановла отделение цIябдешлизиб халаси мяхIкамдешличил хIяжатси мерличи баиб ва мегьла гьуни заябариб. ГIур биалли оборона буциб. СягIятла гIергъи бронепоезд дакIубиуб. Дергъ бемжур. Детахълумачи хIерхIеили, отделениела бургъантани шала дикайчи ва кумек бакIайчи командованиела хъарбаркь таманбариб.
Полк Ровно шагьарличи гъамбиуб. Командованиели шагьар­лизи разведчикуни бархьиб. Илдала ургав ХIясановра леври. Хапли илди душма обороналичи бяхIягиб. Илдачи фашистунани пулеметлизирадли цIа чекьур. 7 разведчик алхун. Кавшиб лейтенант Ивановра. М.ХIясановли командование сунечи чесаиб, бургъес даимбиуб ва пулемет къайбикахъиб. Илдани, халаси урехиличи хIерхIеили, командир Ивановла жаназа полклизи баахъиб.
ХIясановли Брестла къала азадбалтахънилизирра жигарла бутIакьяндеш дариб. Дубурлан цIали алкунси къалализи ухIнаверхур ва гавлира хясалира цIудардарибти бяхIянала цализи «Хашкелди, пахрула къала, нуша хIечи чедибдешличил чардухъунра. МяхIяммадхIяжи ХIясанов. Дагъистан. Хъярбукла ши» — ибти дугьби делкIун. Илини Польша фашистуназибад азадбалтахънилизирра бутIа­кьяндеш дариб. Чедибдешличил Висла хIеркIра ахъиб.
Познань. Ишабра яргаличилси разведка. Ил яргалис командованиелис «мез» хIяжатлири. М.ХIясановла бекIдешлиуб разведчикунала кьукья «гIяярличи» дурабухъун. ИлхIели дебали цIяблири ва дирихьли ванза кIапIбарилри. Фашистуни шакбикиб ва иртесбяхIиб. Амма разведчикунани кIел немец бикахъиб ва полклизи баахъиб.
— ХIу «Асилдешла орденничи» гьалавихьилри, — иб М.ХIясановлизи капитан Бадальянни.
ХIясанов Берлиннизи ваиб. Илала гьунарти нушала Правительстволи ахъли кьиматладариб. Илала михъирличир верхIел орден ва ца медаль лер. Чедибдешличил чарухъи гIергъи М.ХIясанов чеалкIуси наслулис патриот бяркъ лугули, учительли узиб.
… «Нуша хIечи гIурра чедибдешличил чардулхъехIе…», — викIусири 1941 ибил дусла июньна 22-личив ВатIа дазу бархьбалтули ХIяжимурад МяхIяммадов. Илкьяйдали нушала гIяскуртас бархьбатес чебуркъубсири Решск шагьар.
Смоленсклизир нушала бургъантани чедашути душма гIяскурти тIашаиб. Ил дергълизив ХIяжимурадра декIли вяхъиб. Госпитальлизив 1941 ибил дусла ахирличив ил Москва балтахъуси ХIунтIена байрахъла бегI 28 ибил стрелковый полклизи викиб. Нушала игитти бургъантани цIудара душмайзи ВатIа уркIи батахъур. Илав декIли вяхъибси хъярбукан гъабза гIурра госпитальлизив вагьаривиуб.
…Нушала гIярмияла бекI командир И.Сталинни 1943 ибил дусла октябрьла ахирличиб маршал Жуковличи Октябрьла революция чедибикила 26 дус диркнила хIурматлис Киев душмантази азадбатахъес буйрухъ бедиб. Нушала командованиели Украинала цаибил фронтла цIакьани цаладяхъиб. Ила баиб 28 ибил стрелковый полкра. Киев шагьар багьандан ибкьси дергъ бетерхур. Ил­хIе­ли гъабзадешличил ургъули, ХIяжимурадли бахъал фа­шистуни къирбариб.
ХI.МяхIяммадовлис гIяхIил гьанбиркули саби Чехословакияла Моравска-Острова шагьар багьанданси дергъ. 1945 ибил дусла апрельла 26-личиб савли 871 ибил полкли ил шагьар багьанданси дергъ Комарово станциялизибад Опов хIеркI­ли­чибад гьарахъли ахIенси мерличибад бехIбихьиб. Ибкьси, дахъал хIи картIибси дергъ шел бархIи бухъянбитIун. Нушала частани чуйнара-сера гьужумличи ахъдиуб. Амма душма чIумаси оборона гьабасес имканхIебакIиб. Апрельла 30-йчиб немецунани 871 ибил полкла оборона тупачил хIярхIубалабариб, гьужумличи ахъбиуб. Фашистуни 15-20 метрличи гъамбиуб.
— ЦIа! – тянишси буйрухъ зайбухъун. Жалладуначи хIярхIубала заб чекьур.
Немецуни гIурра гьужумличи ахъбиуб…
БерхIи гIелабиркулри. Полкла бахъал бургъантани илар чула жан кьурбандариб. Игитла бебкIали алхун кIелра пулеметчикра. ДекIли вяхъиб батальона командир, амма илини дявила мер бархьхIебатур. Янсав-хIярхIя кадурхулри. Аги ибкьсири. Амма мицIирли калунтала гъабзадеш дячIес душмантала ахърибикIули ахIенри. ХIяжимурад гьачам ца пулеметличи гIур –цархIилличи гъамирули, кIелра дузахъули бахъал фашистуни къирбирулри. Ахирра бахъал кабушибти ва бяхъибти бархьбатурли, душман гIелумизур. Нушала сагати цIакьани кумекличи музадулхъулри. ГIергъила бархIи душмайс шагьар бархьбатес чебуркъуб. Ил дергълизир чедаахъибти гъабзадеш ва сархибси чедибдеш багьандан дивизия Суворовла орденничил, МяхIяммадхIяжи ва цархIилти бургъанти хIябъибил даражала «Асилдешла ордентачил» шабагъатлабарибтири.
…Чехословакиялизив Збег­нев шагьарлизиб ЧебяхIси Ва­тIа дергълизиб алхунтала узи­дешла хIябличиб памят­ник тIашбатурли саби. Илаб мар­мар къаркъализи мургьила хатIличил капитан Мя­хIям­мадхIяжи Шаиевла ура белкIи саби. Збегнев шагьар фашист гъармукабазибад азадбалтахъуси дергълизив Шаиев 1944 ибил дусла декабрьла 12-личив игитван алхунсири. Ил 30 ибил дивизияла 35 ибил стрелковый полклизи кабурхуси роталис буйрухъикIусири. Илини «Дубурлан чIакала рота» ибси ура бихусири. 1941 ибил дусла ахирличиб Москва балтахъухIели ротала бургъантани цIала ганзухъуначил кацIибси ганз, дявила асилдеш чедирцIахъули, фашистуназирад шагьурти ва шими азаддалтахъули, Збигнев шагьарлизи баахъиб. Дявила бегIлара урехила мерличи батиуси Шаиевла ротали жавабласи хъарбаркь таманбирули, мурталра чедибдеш сархусири. Илала гьунарти нушала улкали ахъли кьиматладарили, шуйна шабагъатлаварибсири. 1944 ибил дусла февральла 19-личиб илис «ХIунтIена Зубарила» орден бедиб.
Бургъанти къяббердни агарли дявила техникаличил, берк-бержличил ва палтарличил гIеббуцес багьандан дугелира хIерелира бамсриагарли бузерилизибри коммунист ХIяйдар Будунов ва илини бекIдешдируси мегьла гьундурачиб бузуси взвод.
— Дила взвод дургъбани заядарибти мегьла гьундури, хIятта хIярхIубала заблиурра дархли, заманалис гьалар къулайдирули, поездуни тIашбизни агарли дашахъни гIеббурцули бузусири, — бурули сай ХI.Будуновли, — хаслира хабарла Сталинградлизи аркьути гьундурачиб.
Будунов шел медальличил шабагъатлаварибси сай.
1941 ибил дусла ноябрь ва декабрь бузразиб Москвала мякьлаб лейтенант Зелимхан Рабадановли бекIдешдируси взводла бургъантани фашистунази чуйнара дявила майдан хIили иркахъиб. Илдас техника ва бяхъибтира бебкIибтира гIелаб батурли гьаббухъахъес чебуркъахъуб. Някъ-някъли бирхIуси ибкьси дергълизив З.Рабаданов игитла бебкIали вебкIиб. Илала гъабзадешли уркIичеббарибти взводла бургъантани, илабра халаси чедибдеш сархибсири.
Гьавала гьуни пайдалабарили, Москва бомбабалабарес пикрибарибси душмай самолетунала чябхъинти зумадариб. Амма закра ХIямзат Гъазимя­хIям­мадовли сунезиб къуллукъбируси нушала зенитчикунала 324 ибил зе­нит­но-артиллерийская дивизияла саркъибси хIерла ва умутчерти някъбала арилизиб уббухъун.
ЧебяхIси ВатIа дергъла дусмазиб дявила майдунтачир дакIударибти гьунарти багьандан, бахъал хъярбуканти Правительствола ордентачил ва медальтачил шабагъатлабариб. Ста­лин­град балтахъули 15 хъярбукан бур­гъули калун. Илав «ХIунтIена Октябрь» заводла мякьлав игитла бебкIали Р.-Кь.Абакаров вебкIиб. Илкьяйдала гIярмияла частаназиб улкала хъархIерагардеш багьандан гъабзадешличил бургъули калун Кь.Жамбулатов, Р.ХIясанов, Б.ГIялишихов, А.Амирханов, Кь.Рабаданов, Б.Маллаев, Б.Ибрагьимов, Р.Сулайбанов, Б.МяхIяммадов, ГI.Са­ла­мов, И.Кьурбанов ва бахъал цар­хIил­ти­ра. Чула бебкIаагарти гъабзадеш гьандиркахъули, ишди тугъира багъишладарибти сари илдас:
Шушкни адилтIухIели
ХIурхъи шаладиранти,
Тупанг къяйкбикIахъули
Дубурти дулхIехъанти,
Багьадур хъярбуканти…