Даширая, се-биалра пикрибирехIе…

2020-ибил дусла ян­варьла ур­чIем­личиб дура­бухъунси «За­ма­на» га­зе­тала кIиибил но­мерла цаибил бяхI­­ли­зиб журналист ПатIимат Кьур­ба­но­вала «ЦахIнабси цIакь­личил» бикIуси дарган мезла мугIяллимтачи гьаргси кагъар леб. Пагьмучерси журналистли ле­билра даргантас дебали мягIничебси миллатунала мезани детихънила урехи лебниличила бурули сари.

Гьаларра илини чуйнара ил масъалала хIекьлизир макьлаби делкIунтири. Аргъибу ил дугьабиз дарган мезла мугIяллимтани? Дила пикрили, аргъили хIебургар. Аргъили биалри, цалра мугIяллимли ил дугьабизличила сунела пикруми иргъахъуси кагъар хIелукIив редакциялизи?
ЦацабехIти дарган мезла му­гIял­лимтани ил дугьабиз че­баилира хIебургар. Сунес се-биалра бархьахъес ва арцличил кумекбарахъес ахIенгу ПатIимат Кьурбанова даргала мугIяллимтачи дугьарилзуси. Илкьяйда авараагарли, «ре­дакцияла хIянчизартани мяхI­камдараб дарган мез, нушаб илдала авара агарану» или пикридикIули, гIямал бетаэсара?
Миллатунала мезани мяхI­­камдарес гьарли-марли уркIи изули, чула бузерира цIакьанира харждарили, бузули саби дарган мезла гIялимти Муса БяхIяммадов ва Узлипат ХIясанова, «Замана» газетала редактор Арсен Юсупов, «Дагъиста хьунул адам» журналла редактор ПатIимат ВяхIидова, «Лачин» журналла редактор Аминат ГIябдулманапова, «Гьал­магъдеш» журналла редактор ХIябиб Кьурбанов, ГI.Батирайла уличилси Даргала театрла режиссер, художественный руководитель Мустапа Ибрагьимов ва районтазир дурадулхъути газетабала редактортира илдала коллективтира.
Нушала газеталичил гьалмагъбикили, къяббердни агар­ли лукIули саби мухбирти Р.Ражабов, Н.Сулайбанов, Б.ХIя­­­­би­буллаев, ГI.-А.Мя­хIям­ма­дов, ГI.Зул­пикьаров, му­леб­­кIан поэт К.Ра­ба­занов, вахъ­хIила газе­тала юл­даш М.Тах­­сур­манов, писатель-жур­на­лист И.Ибрагьимов ва бахъал цар­хIил­­тира.
Гьайгьайрагу, чедиб гьан­бушибти даргантас ну­ша­ла даргантала аслу-ми­на­ла гIядатунира мезра мяхI­кам­да­рес ди­гули саби. Амма….цIакь тIулбазиб ахIенну, хункI­лизиб саби. Урга-ургади газетала бяхIлизирад макьалаби лу­кIули, мез детихънила урехиличила гъай­дикIули хьалли, халаси барсдеш ал­кIули ахIен.
2019 ибил дусла октябрьла 15-личиб ДГУ-ла конференц-заллизиб «Дагъистан Республикала халкьанала культура ва мезани мяхIкамдирнилизиб, гьаладяхI дашахънилизиб мил­­латла прессали кабирхьуси пай» ибси Дагъис­та журналистунала Союз 60 дус бирнила юбилейлис хасбарибси гIилмула конференция дураберкIибсири. Конференция ибхьули, гъайухъунси ДГУ-ла ректор, физикала-математикала гIилмуртала доктор, профессор Рабаданов МуртазагIяли Хулаттаевичли нешла мез мяхIкамдирнилизиб ва гьаладяхI дикнилизиб миллатла прессала халаси кьадри лебниличила буриб.
ДГУ-ла Дагъиста мезанала кафедрала заведующий, фи­лологияла гIилмуртала док­тор Муса Расулович Бя­хIям­ма­довли Дагъиста белчIудила че­ряхIти заведениябазиб 11 дехI (кIарахъала, даргала, къумукъла, лезгибала, табасаранна,булеги, ногъайла, азербайжанна, агъулла, рутулла, цIахурла) мезани рур­къяхъес специалистуни хIядурбирули биалра, гIер­гъи­ти дусмазиб абитуриентуни агни сабабли, бегI гьалар гьандушибти урегдехI мезаналацун сари группаби калунти или багьахъур. Пикридухъенаягу ца, гIергъити улкала лебдеш хъямчибани билгIути 15-20 дусла духIнар 5-дехI мезанала группаби агардиубли сари. Халаси замана хIебикили, илдала мезанира къел-хIерзи агарли детихъур Дагъистайзир.
Сегъуна саби челябкьла цар­хIилти миллатла мезанала? ХIябилра духуси адам лев­ри кьалли Россия­ли­зиб­цун ахIенну, дурала улк­назибра машгьурбарибси Да­гъиста халкьла поэт Расул ХIям­затов «Эгер дила мез жагIял детихъалли, хIядурлира ну ишбархIи вебкIес» викIухIели.
СССР-ла замана миллатунала мезани детихънила урехи леб или гъайикIуси адамличи чилра вирххIери. Расул ХIямзатовли гьала хили дурибти гъайла мягIнара бахъалгъунти дагъистанлантани хIергъили калун бургар итхIели.
Гьанна биалли, Дагъиста миллатунала мезанани вагонти дицIибси поезд, дебали катругси мегьла гьуниличибад катхIел, тIашбизни агарли, аркьусиличи мешубиркули саби. Гьайгьайрагу, сецад хIейгеси биалра, мезличил дарх даршани дусмазир нушала дубурлантани дузахъути дебали гIяхIти гIядатунира детихъур.
Ил лебилра дагъистанлантас мягI­ни­­чеб­си масъалаличила гъай-мез гIер­гъити дусмазир имцIали тIинтI­диуб­ли сари. 2015 ибил дусла июнь базличив гьалавла ДР-ла багьудила ва гIилмула министр Шахабас Шахов пресс-конференцияличив республикала журналистуначил къаршиикибсири. Илини бурибсири: «ГIергъити дусмазиб нушаб гIядабсили ва къиянсили бетаурли саби Дагъистайзир миллатунала мез мяхIкамдирнила масъала. Миллатунала мезаначир дурадулхъути жузала, газетабала ва журналтала тиражуни дусличи-дус кам­дикIули сари. Миллатунала мезаначир жузи дурайахъес ГI.Тахо-Годила гIилму-ахтардила педагогикала институтличил нушани хIянчи бирулра. Амма хIянчизарти камли саби, чулира милатунала мезаначил жузи делкIес балути ва дигути». Ша­хабас Шаховли пресс-конференция ду­ра­бер­кIиб­хIейчирад гIяхI­цад замана бикили саби. ГIурра чуйнара хала хIякимтала бу­тIакьяндешличил миллатунала мез мяхI­камдарес ва гьаладяхI дашахъес чумра пресс-конференцияра, декIар-декIарти жу­рала далдуцунира детерхур дургар. Ам­ма сегъуналра гIяхIла шайчиб барсдеш биуб­ли ахIен. «Сен илкьяйда бетаурли?» — ибси суал алкIули саби.
Миллатунала мезаначил жуз белкIес гьамадси ахIен. Иличила нушани гьалабра газетализиб белкIунсири. Илгъуна багаласи, мезличила жуз белкIес багьандан, бекIлизиб халаси багьудира, вегIла мезличи дигира, сабурра, гIяхIцад заманара, хIукуматла шайзибад кумекра диэс гIягIнити сари. Илдигъунти лайикьти шуртIри агарли гIергъи лерилра дурибти гъай дацIли кавлан.
Дахъал дусмазир бехI­би­хьудла классуназир жумягIли дарган мезлис — 2, литературалис — 2, 5-9-ибти классуназир дарган мезлис — 2, литературалис — 2, 10-11-ибти классуназир мезлис — 1, литературалис — 2 сягIятла дурсри камти сари или зигарбикIутири учительти.
ГIергъити чумал дус биалли, лерилра классуназир ца сягIят чеббяхъили саби. Се сабабли ва чила бекIлизи «дебали духуси» пикри бакIили, школабазир дарган мезра литературара бяркъяхъес чедаахъибти сягIятуни камдарибтил белгиси жаваб лугусира агара. Дагъиста шимазиртира шагьуртазиртира школабазир жумягIлизир кадирхьути дарган мезла дусрала сягIятунала кьадар камбарили яра дарган мезла дурсри агардарили, дарган мез гIердуцес ва мяхIкамдарес сен-сен вируси?
2015 ибил дусла сентябрьличиб МяхIячкъалализиб ДР-ла ЖамигIятла палатализиб, гьанна мицIирли агарси, ил палатала председатель ХIямзат МяхIяммадовла сипта хIясибли, миллатунала мезла челябкьлаличила гъайбухъахъес лерилра газетаби-журналтала журналистуни, мугIяллимти, гIялимти бучили, «журуга стол» дураберкIибсири. Илала бузерилизир бутIакьяндеш дарес вякьунси нушала газетала журналист МяхIяммадмухтар МуртузагIялиевли, сунези гъай бедибхIели, гьалавла ДР-ла БекI ГIябдуллатIипов Рабазан ХIя­жимурадовичличи миллатунала ме­заначил дурадулхъути СМИ-бала хIян­чизартала шайзибад белкIунси дугьа­биз белчIунсири. Ил белчIи гIергъи, «журуга стол»-ла гIела кабиибти камси замана лехI­кахъили калун. Ил лехIдеш буун ДР-ла ЖамигIятла палатала председатель ХIямзат МяхIяммадовли. «Дебали дархьти гъай сари. Дугьабиз нушала хIян­чизарлизи беда. Ил нушани респуб­ли­кала бекIличи биахъехIе», — ибсири илини.
Сепайда?! Къел-хIерзи агарли бетахъиб кьалли журналистунани ва мугIяллимтани къулбасбарибси ДУГЬАБИЗ. Ил цалабяхъибси авторличи сегъуналра жавабра хIебакIиб.
Ил анцIбукьлира чебиахъули саби мил­латунала мезаначи хIеруди сегъунал.
Мезла масъалаличила «журуга стол» дураберкIиб­хIей­чибад гIяхIцад за­мана бикили саби. ГIяхIла шайчир се­гъунти дарсдешуни диуба? ГIе, биуб ца мягIничебси барсдеш — школабазир нешла мезла дурсрала сягIятуни камдариб.
Ил анцIбукьличи «дебали разивиубли», писатель ва педагог Ибрагьим Ибрагьимовли белкIунси «Нешла мезличи чябхъин» бикIуси макьала 2019 ибил дусла 42 ибил номерлизиб дурабухъунсири. «Нушала хала бегIтачибад баибси рухIла давла батахъес хIедирутирав? ХIуматла мугIяллимти! Дарган мезлизиб бузути гIялимти! АхIерти дурхIнала бегIти! Нешла мез гIянддакIахъес мадалтадая! Бурая хIушала пикри. Гъай­ди­кIеная газетаби-журналтазир, телевидениелизир, Интернетлизир. Нешла мезличи чябхъин бирухIели, нушаб лехI­кахъес асухIебирар. Юх, бекIлил асу­хIебирар!» — или, дугьаилзули сай КIи­шала шилизивадси мугIяллим даргантачи.
«Даширая цахIнадикили, се-биалра пикрибирехIе, хIу­шала сягIятуни имцIа­диахъес ва нешла мез гьаладяхI дукести имканти даргес»,— рикIули сари журналист ПатIимат Кьурбанова гьаргси кагъарла ахирлизир.
Чедибра гьанбушили кьяйда, бахъалтигъунти мугIял­лим­тира, дурхIнала бегIтира Ибрагьим Ибрагьимовлара Па­тIи­мат Кьурбановалара дугьа­бизуначи «гIянцIли» ва «сукъурли» кавлули саби. «Нушаб дарган мезла сегъуналра авара агара», — или пикрибикIули бургар илди.
Арбякьунси дусла июль базличив журналист М.МуртузагIялиев Дагъиста Правительствола Председательла заместитель, багьудила ва гIилмула министр Уммупазиль Авадзиевначил къаршиикибсири.
«УбяхI МулебкIила шила шантала дусмадли арзили бекIхIедирути гьундурала, газличил шими гIердурцнила, школаби ремонтдирнила суалтас кумекбарахъес или Уммупазил Авадзиевначи вякьунсири. Се сабабли ва се багьандан школабазир нешла мезла сягIятунала лугIи камбарибси ибси суалра хьарбаира. Илала мякьла кайибси кумекчини дахъал гъай дуриб. Амма белгиси жаваб хIегиб», — буриб журналистли.
ХIебиалли, ПатIимат Кьур­банова рикIули кьяйда, мугIяллимтира журналистунира ил масъала арзес цаладикили, се-биалра пикрибарес хIяжатси саби.
ГIурра ца наб тамашабизурси секIал. Избербаш шагьарлизибси школализир дарган мезла дурсри кадирхьули рузуси учительницани, валлагь, нушази нешла мезла дурсрала тематический плантира журналлизи барибси дарсла темара урус мезли лукIахъес тIалаббирули саби или буриб. «ХIушани се бирулра?—или хьарбаира.«Нушачи хъарбарибси хIебарили, далтарав?», — иб илини.
Дила пикрили, ил бархьси ахIен. Ил масъалала шайчир, хIурматла газета бучIанти, хIушала пикруми аргъили дигахъира.