Ашкарли диралри, гIяхIсири

Чили чарбиру нушаб?
ВецIал-вецIну шура дус гьалав шили­зивад МяхIяч­къа­лализи архIяличи ва­кIиб­хIели, хаслира дуцIрумла замана, ну им­цIаливан хьуравирули вираси Редукторный поселок­лизив хIерируси ур­ши Ражаб­личи. Илабси илала квартира урхьула мякьлабси юрт­лизиб биънилира бурги ну ила хьу­ликIахъуси, яра балули вииши нуни гIямрула гIергъити дусмазиб наб баягъи ил квартирализив хIериэс чебиркни.

Наб гьанбиркни хIясибли, итхIели урхьула шин тIашиахъес барибси бетонна дарзличи (дамба) баэс камси мер бири кавлуси. Ил урхьула гъярцIа мер урхьула дубла къаркъубачи бамсриахъес кабиибти, чарх гамсбиахъес гъумличи кабихьунти яра бялихъуни дурцути адамтани бицIили бири. Урхьулизиб бизутира би­ри. Баргили лайикьси мер, ну­ра гъумлизирад гьардакIибти къар­къубачи кайрусири. Гъайлизи вилзусири мякьлабти ну­гъун­ти цархIилтачил.
Цайна ну илав тянишиубсири Агъулла районнизивадси дила дудешла ца гIяхIялла уршиличил. Илра нуван учительли узусири ва сунела дурхIначи гIяхIлад вакIибсири. ГIяпабаркь дила дудешра илини гIяхIил валули увухъун. Агъулла районна Буркихен шила мякьлаб дуцIрумла замана нушала колхозла маза дикуси Гъургъа бекI бикIуси дубура бирусири. Мазала хала букIун дила дудеш илабти сунела гIяхIлачи хьуравирусири. ЦацахIели дудешла гIяхIли нушачира баши, ил багьандан нуни балутира бири ил шилизибад: Бигаевхъали, Къаяевхъали ва цархIилти. Дила сагаси тянишли бурни хIясибли, дила дудешли чучира хьурабирули уилри. Дудешлис илаб КъуртI Ражаб (БецI Ражаб) бикIули буилри.
ГIурра чумра цархIилти илдигъунти тянишдеш детаур Редукторный посе­лок­лизибси­ урхьула дублар дила. Илав наб им­цIали къаршииркули вири дила узи Ся­гIид­личил варх Арменияла Ленинакан шагьарлизир мерсли гъя­тIаиб­тас кьадин сагати юр­тани тIаш­далтули узуси лезгин Ви­зир­ра. Ил СягIидли бекI­деш­ди­­руси организациялизив (СМП «Дагстрой») гIеббурцан хIян­­чизарли (снабженец) узули­ вирусири. Пергер адам ви­ри Ви­зир. Ил ва илала юлдаш, СМП-ла бекI бухгалтер, Мир­забек чуйнара бакIибтири Ся­гIидличил барх нушала шилизи гIяхIладли. Дила дудеш илдачил лезги мезли ахIи, гъайхIейкIи: илхIели илис гьандиркули дурги сунени чуйнара чедидяхъибти лезгибала районтала (Рутулла, Агъулла, Курахла) дубурти.
Ви­зирлизи зягIипдешли сунела хIянчи бархьбатахъурлири, ил­хIели ил урхьула дубла савлира бархIехъра удочкара сайра бялихъуни дурцес вашусири. Илини, сунени бурни хIясибли, урхьула дублаб арадеш къулайбирули уилри.
Цугли урегал дус гьалаб наб кьадарбиуб МяхIячкъалала Редукторный поселоклизибси уршила квартирализив тамай мерлавиэс. 2013 ибил дуслизиб (илхIелири ну шагьарлизи гечиубси) гьалабичиб урхьула дуб кIирка-хIябкали бягIулири. Ита-иша башути адамтира илаб бахъбаилри, амма илди бизес шиннизи камли бухIнайхъулри. Цалис гIергъи ца шиннизирад гьардакIибти шурмала сир­танани ва шинна удирти къаркъубани шиннизи кавхъес иштяхI бетихъахъулри.
Урхьула дубра дебали няслири. ДугIли къяйцIдикIути хурала хIункьри дири илар. Редукторный поселоклизир шагьарлизирад няс ардашахъес дарибти шиндиртала нясти шинна кIел хIеркI дири урхьулизи кадухъи. Ца «ЦIуба синка» бикIуси арадеш къулайбируси центрла мякьлаб, кIиэсилра илабадли Каспийск шагьарла шайчибяхI 500 метрла гьарахъихIиб (Нуни иличила гьаларра макьалаби делкIунти сари). Или биалра, гIяхIси бииши яра вайси бииши, лебри нушала урхьула дуб, ва нуша гьар бархIи ила дашутири.
Гьанна биалли «ЦIуба синкала» итабад ну хIерируси юртличи бикайчи, цугли 500 метрла бухъяна мерличиб, урхьула дуб агара. ГIе, ну хатIаиркули ахIенра, нуни ил мер ишди бурхIназибра гунзрачил умцурра: 600-700 ганзла бухъяна урхьула дуб, 300 ганзла гьарахъси мерличи арбухили, беткахъахъиб. Илала мерличир итар-ишар шин тIащдизурти кIуври, гъумла мерличир жярга-зекъла бекIни дакIудухъун. Адамтас ахIенну, валрумасра къиянбулхъан илар къунздикIес.
Нуни гьалабра, ну школализив учIу­хIе­ли, учительлирил яра цархIиллирил бурули, Братская ГЭС тIаш­бал­тухIели, Ангара тIашаэс багьан­дан, 4-5 сягIятла духIнар шелра байхъалара азир кубометр халати къар­къубала дугели шиннизи игьубтири би­кIули, бакьибсири. Советский замана Ангарализи шурми лайдикIути самосвалти МАЗ-ани нуни кинохроникабазирра чедаибтири.
Тяп илгъуна анцIбукьри, ириъ ахIенси, гIергъити 2-3 дус Мя­хIяч­къалала Редуктор­ный поселоклизибра. ТIаш­би­за­гарли урхьула дубла дашути шурмани дицIибти КА­МАЗуни, дугели шурми уди урхьулизи лай­­дикIути тракторти. Ангара­цун ахIенну, лерилра Сибирьла хIуркIби тIашаэсцад шурми лайдакIиб МяхIячкъала шагьарла цаибил больницаличи бяхIчиси Каспи урхьула дубла. Ила кадихьибти жяр­га­-зекъличилакIун гъайра хIе­ди­кIе­хIе.
ИтхIелил дила ишгъуна пикри акIуб­си­ри: илдицад хIянчи дарес Дагъиста бюджетла арц хIедиур, дебали дахъал арцла бегIти хужаимти ишаб бархили бургар викIули. Заманалисван дила пикри бархьсилира уббухъун: бархбикили дурала мераначибти хужаимти дагъистанланти, ишаб «элитный городок тIашбалтули са­би» би­кIу­ли аргъибсири нуни. Илис гьалаб нуни аргъибсири илаб жагаси шагьарла анхъ бирули би­кIу­лира, ресторантачил, яхтклубуначил, спортла майдунтачил…
Бурни хIясибли, 2009-ибил дуслизибад бехIбихьили буилри, урхьула дубла кархьули ст­роительный жярга-зекъ, поли­эти­леннизирад ва пластмассализирад дарибти секIулти ва дахъал цархIилти жярга-зекъ, бузескаибси ил дигIянаси проект. Илди хIянчи «ЦIуба синка» би­кIуси арадеш бихIнила комп­лек­слизирад дехIдихьибти са­ри бикIулира нуни аргъибсири. Или­чила белкIун «Черновик» га­зетализиб. Илис гIергъи шагьарла прокуратурали «урхьула дублар закон буи дирути хIянчи» тIашаахъибтири. Ам­ма гIурра бехI­бихьиб ила жярга-зекъ дихес. Ил суал «Дагестанская прав­да» ва «Новое дело» газетабанира ахъбуцибсири. Камси заманалис гIурра тIашаиб хIянчи… ДехIдихьиб гIурра… ГIур­­ра тIашаиб.
Больницализирад машинаби дурадулхъуси мерличи къаршили, гьунила итил шайчиб, сунезив ил объектлис къараулбируси къараул хIерируси вагон леб. Ишди бурхIназив ну ила вякьунра. Нуни кьасбарира, къараулчизи (ил нуни бара валусири) хьарбаили, сен урхьула дубларти хIянчи тIашаилил багьес. Вагонна унзализи сецад кьутIикIулихьар, илавад чилра гьавхIекIиб. Мякьлаб тIашаибси Нива машинара бацIлири. Сенрил дила хIулби хIердизур вагонна бяхIлизибси белкIличи. «Жярга-зекъ лаймадикIидая!» («Мусор не бросать!») белкIири ила. «Гьуя! Азирти КАМАЗ-уни нясдешунала кайхьибси мерличи жярга-зекъ мадихидая бикIули саби ишди», -дурадикиб дила вяв ва дукелцIи. Рахли ил куцличив ну чили-биалра чеваибси виасри, абдалвиубли сай бикIули, делиханализи арукесра асубири. Алав-гьалав хIеризурли, ну къалабали илавад ватихьира.
Нуни бахъал балутази хьарбаибси саби, се сабил Редукторный поселоклизибси ил мерличиб бируси или, амма чилилра гIячихъли ил бурес хIейуб. ЦацабехIтани бурни хIя­сибли, тамай тIашаахъили сари, бикIар, иларти хIянчира. Ну иличи хIерхус. Заманалис тIа­шаахъибти дургар: хужа­им­тани ила харждарибти арц дугIхIейу. БегIла камли 100000 кв. метрла урхьула мер вецIалцада дус нясдеш дихули бицIибси саби. Урхьулис гьалабиз баресра ила духибти сари ца урга тяхIярли ахъси дубурла шурми!…
Баласра мурт-биалра се-биалра илаб бирни. Бал­техIе, чус дигута биркьули калабну саби. Наб илдази ва илдани чус гьанбикибтани биркьахъес ихтиюрти гибтази хьарбаэс дигуси ца суал саби: «Чили чарбируси нушаб урхьула дуб?!»

Сен дигIянали дирути?
Гьанбикиб ну газетализив узес вехIи­хьиб­си дуслизиб каби­киб­си анцIбукьра. Нас­рутдиновла у бихуси кьакьала бехI­бихьудлизиб мерлабиубси печатьла Юртличи хIербикIули сагали барибси Дагъиста МФЦ-ла юрт леб. МФЦ-ла хIякимтани пикрибарили буилри печатьла Юртла мякьлабси чула юртличи хIербикIуси бацIси мерличиб хIянчизартала машинаби кадалтахъес биштIаси площадка балкьаахъес. Печатьла юртла вецIну царалра дерхIличир дехIдихьиб пайдаагарти, чили-сарил адикьурти мез, валлагь, «нушала ванзаличиб унрубани чус се-сабил бирули саби» би­кIули. БухIна башар, дура ба­шар юртлизибад Дагъис­та печатьла хIянчизарти. ТIа­лаб­бариб телевидение. Ну­ра вархли гъайухъунсири илабси митингличив МФЦ-ла хIя­ким­тачи къаршили. Чичилра лехI­хIе­бизурли, умубариб нушала унрубани илабси жяргаси мер, диркьбариб ва къирли буциб. Гьанна ил жагаси площадкаличир МФЦ-лизиб ва печатьла Юртлизиб бузутала машинаби тIашли сари.
Чили-саррил акIахъубти ду­илри илди хьулчиагар мез, «ванза кебисули саби» бикIули. Нуша гIядатла хIянчизартира дархдяхъира илди мезлизи. Чи-биалра гIевуцили, цар­хIил­ли­чи къаршили гъайухъес гьалаб, гьаланачиб адамли мез селичила сарил аргъес гIягIниси саби!
Нушала унрубани чулара нушалара машинаби тIа­ши­ахъес жагаси площадка балкьаахъур. Дилара биалри машина, нунира ил илдани барибси площадкаличи ахIи тIаш­­хIейаси.
Биалра, илдалара лебри ца хатIа. Сен нушази, чула бегI­ла­ра гъамти унрубази, гьаланачибал хIебагьахъурсири, се сабрил ит ванзала бутIа­личиб чули бируси? Ил багьахъурси биалри, итди байхъала дус духъяндитIунти вяв-гьав дирути ахIенри.
Чули се сабил бируси балахъутира леб, амма… Мисаллис, гьанбуршехIе Редукторный поселоклизибси Ак-Гель парк. Нуни ил шагьарла анхъличила урус мезлира делкIунти сари (2-3 макьала «Молодежь Дагестана» газетализир дурадухъун), даргала мезли — нушала газетализирра. Се куцличиба гьанна ил анхъ? КIел-хIябал дус гьалаб Ак-Гель паркла бекIлидиубти къапула шайчиб, халаси плакатлизиб дакIубухъун ишгъуна белкI: «Парк Ак-Гель балкьаахъес кьасли культурала ва шадибгьуни бирахъути юртанала кьукья (комплекс) тIашбалтнила хIян­­чи» («Строительство куль­­турно-развлекательного ком­п­­лекса с благоустройст­вом парка Ак-Гель»). Паркла бухI­на­б­­ра лебри цагьатIи белкI: «ХIу­­куматла ва вегIдешла арц­ли­чибли бузуси «Ривьера» проект­ли сари хIянчи дирути». ГIур нуни бакьира ишар дузес кайу­ти вегIдешла арц Сулайба­н Каримовла сари бикIули. Ну­ дебали разиикира, сенкIун ил, цар­хIилти хужаимти дагъистан­лантазивад декIарухъи, Дагъистайс ва дагъистанлантас гьар­ли-марли кумекбируси адам виъни балухIели.
Амма, се диргалабухъунал хIебалас, хIера, гIергъити кIел дусцадхIи ца куцагарси, кьаркьа лигубала духемличи мешуси (скелет) бетонна гумиличи мешуси къаралди саби парклизиб тIашси. ГIе, гIе! Байлизибад байбяхъили паркла ванза декIарбарибси дягIира (забор) леб. СецадхIи ил куцличиб кавлуси нушала парк? Парк ибси девлис даргала мезли «анхъ» бикIар. АнхълизиркIун галгубира дирути сари, жагати, ахъти галгуби.
Школализив директорли узуси замана, вецIну шура дус гьалав ну МяхIячкъалализи ва­кIиб­хIели, сенрил узи СягIидли тIаш­балтахъуси шуибил посел­ок­лизибси юртла мякьлав къаршиикибсири. Ил юртла шайчиб гьарли-марси анхъ бири. Илар жагадешлис удалтути галгубала мархIяби (саженцы) дашахъутири. Ил хозяйстволис «Совхоз декоративных культур» бикIусири, ва илини халаси мер буцили бири. Жагадизур наб иларти жагьилти елкаби. Ну хьулухъунра, иларадли хили, 2-3 елка школала азбарла удатес. СягIидличив узуси дила тухум ХIусинни (Гена) елкаби школализи даахъес чеасибсири. Чилирил «шагьарлизирад хибти елкаби дубурла мераначир хIедашар» или, бетхIеберхахъур дила гIяхIси пикри. «ХIяблизибад цалра елка бакIиши»,- викIулра ну гьаннара. — ДяхIи агарси дус азбарлабси елка Сагаси Дусла елка тяхIярли баршес вири. Гьар ил елка биршухIели, дурхIнани гьануршаси ил елка убатурси нура».
Ишдусра ну къаршиикира Гена-ХIу­син­ничив. Илала юрт-алав хIеризурхIели та­ма­шавиубси, ну хьарикIулра ХIусиннизи: «Чинара ишарти елкаби ва…». «ХIера ишди» викIули, гьабуцили алавсабариб ХIусинни някъ. Гьалаб галгубани, вавнани буцибси мерличир нуни 15 хIунтIена кирпичла дахъал дерхIанарти халати ва 30-цад ца-кIел дерхIла вегIдешла диштIати юртани дейгIунра…
Ахирличибра бурес дигулра ишгъуна пик­рира: «Иш­бар­хIи­лагъуна хъярхъдешличил гIур­­ра галгуби кадирхъули, юр­тани тIаш­дал­тахIелли, шагьарла кьа­­кьурби дицIили къяйцI­ди­кIу­ти хуразибад чидил-би­ал­ра че­бухъунхIели, илис гьакIбарес мурчI баргес хIейрар. Диур кьал­ли заядарибти урхьула ду­бани, кадяхъибти галгуби. Ди­ур!»