Вершадеш: чи ва се багьандан?

Нуни бахълизи ишгъуна суал хьарбиули вирус: «ХӀед адамтазир сегъунти къиликъуни хӀейгахъида?». Бахъли «къяна бурни» ва «вершадеш» или жаваб чарбалтули бирар.

Марлира, нушани нушала гьалмагъунази, тяништази нушала уркӀиличир лерти секӀал дурули дирехӀе. Дагьрила шайчиб бузути специалистуни бикӀули саби: «ХӀуша кӀинайс васвасхIедикIес яра пашманхӀедирес багьандан, гьарилличи дирхала мабирхьидая». БегӀлара кахси саби вегӀла ВатӀайс вершадеш дирухӀели. Нушала дудешунани ва хала дудешунани чула ванза чихъли кьиматлабирусири, чебяхӀбирусири, ил багьандан жан ахӀерахӀедирутири. ВатӀайс вершадеш дарибси чIумали танбихӀлавирусири: имцӀаливан, ил каршусири яра улкализивад дурайусири. Ил журала танбихI гьалабла замана бегӀлара кахсилизи халбирусири, сенкӀун илгъуна адам низам-кьяйдала дуравсилизи халирусири ва илис се-дигара барес бирутири.
Сен адам верша ветаруси? Сабабти дахъал сари. ИмцӀаливан чула жан ахӀерадарили. ЦацабехӀтани давла сархес багьандан, бирцули бирар чула яхӀ. Амма лер анцӀбукьуни чила-биалра гӀямру дерцахъес вершадеш дирухӀели. Иш макьалализиб наб бурес дигулра МикӀхӀила шилизиб бетаурси анцӀ­букьличила. Ил набзи гьанбушибсири учитель Чамкур ХӀябибовичли. Нуни иличил вершадеш дарибси мерличи архӀя дураберкӀира. Гьаланачи ил анцӀбукьличила лукӀас ва кӀинайс дила пикруми дурис.
1741-1745-ибти дусмазиб Персияла пача Надир-шагьли Дагъистан буцес ибси кьасличил чябхъин дураберкӀибсири. Илини нушала ванзаличи дахъал къиян-жапа ва децӀ садухибтири. Чула ванза батахъес лебилра дагъистанланти дурабухъунтири. Ит манзил нушала республикала мерличир хананала ва азадти жамигӀятунала дахъал ванзурби лерри. МикӀхӀила азадси жамигӀят Ахъушала жамигӀятличил бархсири. Надир-шагь сунела халаси гӀяскарличил Ахъуша ватихьиб. Халаси отряд МикӀхӀила шиличи къаршили бархьиб. ХӀера, ит манзил кабикибси саби иш анцӀбукь. Даргантани балуси саби даргала театрли чебаахъибси «Вершала неш» бикӀуси ХӀясбуллагь Арсланбековли белкӀунси пьеса хӀясибли барибси спектакль. Пьесалис хьулчили бетаурси саби нуни бурес дигуси бакьала. Персунала отряд шиличи гъамбиубхӀели, шанти барулизиб дебабиубтири. Ит манзил шилизир гӀинзурби лерти ахӀенри. Шин барула мякьлабси хӀеркӀличирад кайсутири. ХӀера, шинничи дурарухъунси рурси душмантани руцибсири. Ил азадратахъес гелешмеш дигӀянали шилизивад дуравхъунсири. Илини, барулизи аркьуси дякь чебаахъили, рурсилис азаддеш асес пикрибариб. Ил мерличила душмантани балуси ахӀенри ва илаб къараулти камти сабри. Амма персанала кьукья микӀхӀентани чебаиб ва, укабиили, тӀутӀубариб. КӀинайс душмантала, лагерьличи чябхъин барили, отряд тамай дарбадягъинбариб. Ил замана верша шантала някъбази викибсири. Ил, чӀаплизи кайхьили, сунени чебаахъибси дякьла чедибси шурличивад лайвакӀибсири. Кайкибси мерлав хӀярира ихьибсири. Чамкур Чамкуровли бурни хӀясибли, саби экскурсияличи башухӀели, цӀелдаличи тубикӀули бирутири. Гьанна ил мер хӀеркӀли арбухили саби. ХӀябла хӀерзира кали ахӀен.
ХIера, ишгъуна хабар лебси саби нушала шилизиб. «Вершала неш» бикIуси спектакльлизиб ил циила барсбарили саби. Илав верша адамтас язихъилзули сай, илдас ил гIяйиблаварес гьамадли ахIен. Илини кахси анцIбукь дурабуркIули сай сунела риганай рерцахъес. Асубирусив ца адам багьандан лебилра шила шанти кьурбанбарес. Ца шайчирад ригуси ва уркIилис дурхъаси чехьери, итил шайчиб — шанти, илдачил барх бегIти узби-рузби. Бакьалализиб дурхIяли илди ригусилис бирцули сай. Гьарил адамли сунела жан дигугIерли «дирцути» сари. Нуни бурес хIейрус сегъуна багьа лебсил гьарил адамла. Дила пикрили, ца адамлис бахъла гIямру дарсдарес хIейрар, чIянкIли ил адамлизибад челябкьла дигахъуси хIебиалли.
Писательтани ва поэтунани вершадешличила дахъал секIал делкIунти сари. Гьарилли ил баркьуди чули бални хIясибли чебиахъули саби. Лебтанилра давла багьандан вершадеш дируси валтIули сай. ЦархIилти анцIбукьуназиб ташмишъала алкIули сари. Мисаллис, Таркила хан ХIясбулла Надир-шагьла валликьяна ветаурсири. Ил дагъистанлантани вершализи хIисабварибсири. Амма лер цацадехIти баянти илини дубурлантас кумекбирниличила, илдас дигIянали беркесил бурхьниличила, ясирлизибад илди азадбалтниличила, Ираньнизи ясирти хIебурхьахъес къай­гъи дакIубирниличила бурути. Верша саяра ил? АрагIебли касалли – верша сай. Илини душмайс унза гьаргдариб. Илис кумекбирулри. Амма илис сунела адамти берцахъес дигулри. Ит манзил ва гьанна цацабехIти бикIули саби: дургъули дебкIес гьалабу яра, жан ахIерадарили, лугъри детаэс гIяхIсив? Ца шайчир — жан, цархIил шайчиб — азаддеш ва инсап-хIяя. Чидилти дурхъати? Наб биалли – инсап-хIяя.
ЖамигIятлизир, пачалихълизир кадизахъурти сари низам-кьяйда адамтала ургарти бархбасуни дузахъес багьандан. Гьарил адамла пикруми декIарти диэс асубирар. Амма, жамигIятлизир (демократический жамигIят биалли) бахъла ихтиюрти имцIаливан пикрилизи кайсути сари. Улкала кабизлизибад дигахъуси саби адамла жамигIятлизирти ихтиюрти. Гьарилли дигуси биралли, жамигIят хIербиэс хIебирар. Илгъунали пачалихъ, бархбас тIутIудируси сари. ВатIайчи диги ва хIурмат нушала Дубуртар Улкализир жяв замунтазибал биштIатазир адилкьутири. Верша адам душман сайри. Се сабабли вершадеш дарибал пикрибируси ахIенри. Бархьси сабира ил? Дила пикрили, бархьси саби. ХIушала пикрира бурили дигахъира, хIурматла газета бучIанти.