«ДяхIцIилиубад» дурайу

ГIергъити дус­ма­зиб­ Дагъиста эко­­но­микала кья­лу­­би­ дяхI­­­цIилиурад дурайъ­нила шай­­­чиб­си хIяракат бузес­би­иб­сири.

Росстатла сайтличир тама­шала лугIурби чедиахъули сари, чулира Дагъиста ишхIелла экономикала аги чебиахъути. Налогуни дурчни хIясибли 2017 ибил дуслизиб Дагъистай Россиялизиб бегIла гIергъиси мер бурцусири, хIянчи агартала кьадар хIясибли – 81 ибил мер, хIянчиличил гIеббуцнилизиб – 82 ибил мер. ДурадеркIибти ахтардлумани чебиахъуливан, имцIатигъунти предпринимательтала бузери дяхIцIилиуб кавлусири, илдани налогуни хIелугни багьандан. Улкала руководстволи хIясиббарили саби, дагъистанлантани дахъал арц дирули хьалли, налогуни камли дедлугули биъни. Селизиба анцIбукь, сен илкьяйдали бетаруси? Гьала-гьала бурес чебиркур, экономикала шайчибти гIялимтани Дагъиста экономика 2 жураличи бур­­­тIули саби: дяхIцIилиубси ва къалпси экономика. ДяхI­цIи­лиубси экономикализиб ди­гIянаси производство хIя­сиб­бирули саби, къалпсилизир – пикридарибти лугIурби, мицIирли агарти адамти (мертвые души). Илдани буруливан, Россияла цархIилти регионтазибван ахIи, Дагъистайзиб налоглис арбашуси багьала кьадар 2-5-нали камли саби. Илизибад аргъес вирар, Дагъистайзибси дяхIцIилиубси экономикала кьадар 80 процентличи абиркули биъниличила. Амма хIякьикьатлизиб илди продуктуназибад кайсуси лебилра хайрила (валовой доход) хIябал бутIализибад ца – къалпси саби, ил багьандан дяхIцIилиубси экономика 30-35 процентла даражаличиб саби. Бурес чебиркур, Дагъистайзиб гIяхIил гьалабяхI арбякьунси саби «дазула дурабси» биштIаси бизнесра. Илдигъунтазибад саби дабри дирнила кьялира, суненира гьар дус 10-15 миллиард къурушла продукция дурайуси. ГIя­датлибиубливан, дабри са­би-бегIти предпринимательтани хъулир дирули сари. Илди налогуни дедлугнила шайчиб хIисаблизи касибти саби. Амма илдани пачалихълис дедлугути налогунала кьадарра халаси ахIен. Игъуна аги саби шадлихъуни дурадуркIути залани, кирпичуни дирути заводуни касибхIелира. Илданира диштIати предприятиеби кьяйдали, налогуни дедлугути сари. ХIукумат биалли, илдачи даршани миллионти лугес гIягI­нитиван, хIербикIули саби, чумал миллионничи кьа­бул­хIе­би­кили.
Дабрила устни, мегьла устни, мургьи-арцла устни, цар­хIил­ти матяхIла ваяхI дирути устни, кьалтинти душанти – илди ва лерилра художествола устадешличил дирути някъла хIянчи Дагъистайзир аслу-абад дузахъули калунти санигIятуни сари. Гьанна лерилра илди бар­кьудлуми хIукуматли дяхI­цIи­лиурад дураили, илдани бируси бузерилизирад налогуни дурчули сари.
ДяхIцIилиубси экономикаличила хIебалутази илала мягIна аргъахъес чебиркур. ДяхI­цIилиубси экономика би­кIар белгиси адамли хIуку­матла хIянчи хIебузахъули биалра, сегъуна-биалра баркьу­дила хIянчилизибад хайри кайс­нилис. Илдигъунти адамти хIянчи агартази буйгIули саби, хIякьикьатлизиб биалли, илдала някълизиб хIянчи леб. ХIукуматли халкьла финансунала шайчирти сурсатуни, ванзурби, мас-мулк ва цархIил лебдеш цахIнарли хIисаблизи кайсули сари.
Дагъиста БекI В.Васильевла гъай хIя­сиб­ли, Дагъистайзиб ириъ «дяхIцIи­лиубад» 37 азир адам дураибтири, ишдусра ил хIян­чи даимбарили саби.
ГIялимтани бурули кьяйда, Дагъистайзир гIядатладиубти, минала дяхIцIила экономикализи кирпичуни дирути заводуни, къаркъа адилтIути мягIдунти, хIятта хъулри лушнила ва илди ремонтдирнила къуллукъуни гIердиахънира кадурхули сари. Илкьяйдали 20 дусра-сера дяхIцIила экономикала бекIлибиубси бу­тIа­лизи халбирусири держ хIя­дур­дируси кьялира.
Къалпси экономиличила гъай­ди­кIа­хIел­ли, ишаб бурес чебиркур дяхIцIилиубси эко­номика къалпсиличи шурбулхъниличила. Илис мисалли биахъубли бурес вирар мазала мас адилкьниличила. 2018 ибил дусла баянти хIясибли, Дагъистайзир хIердирути мазала масла кьадар 5,3 миллионничи абиркусири. Амма нушала экономистунани биалли, ил лугIи къяналаси биъниличила багьахъурсири. Дагъиста БекI В.Васильевли маза дейгIахъес ибси хъарбаркь бедибхIели, мицIирагла кьадар миллионна камбиубсири.
Нушанира балуливан, республикали Дагъиста мазала мас Ираннизи ва цархIилти дурала улкнази ардихес ибси вягIда бигьунсири. ВягIда хIясибли 7 тонна диъла Ираннизи, 2 тонна биалли, Татарстаннизи бархьес гIягIнисири. Амма нушани дура дархьес диубти чIянкIли 4 тонна диъла сари. Илгъуна анцIбукьли чебиахъули саби, хIякьикьатлизир мазала масла лугIира бурибсиличиб камли биъни.
Экономикала кьялуби дяхIцIилиу ардашнилара сабабти лер. Илди дяхIцIилиу архIедашахъес багьандан налогуначил гIяндхIедуршес чебиркур. ХIукуматли предпринимательтас бизнес бузахъес кумеклис шуртIри акIахъалри, гIяхIсири: ижаралис ванзурби, юртани декIардарили. ХIеруди бузахъути органтала шайзирад хъарли ахIенти налогуни дурчни тIашаэс гIягIнили саби. Илкьяйдали бибгIян-хъяшси ва ургабси бизнесличи халати налогуни чедирхьни бархьси ахIен. Дагъистайзир пред­принимательтани кре­дит­лис арц касес бирути банканира агара. «Дагъистайзир имцIатигъунти банкани фи­нансунала учреждениеби тя­хIярли акIахъубтири, чулира белгити хъалибаргунала, тухумтала хIяжатуни ихъути. Ил багьандан банканани халкьличи ва илкьяйдали халкьли банканачи игьдибар бирхьули ахIен», — викIули сай РАН-ла ДНЦ-ла ИСЭИ-ла бекIливиубси гIилмула хIянчизар С.Дохолян.
Лебтасалра ашкарси са­би, бизнесментас бузахъес шуртI­ри акIахъалри, илдас «дя­хI­­­­цIилиу» арбашес гIягI­ни­деш­ра­ кахIе­ли.
Дагъиста Правительствола Председатель А.Здуновли «Дагъиста Правительствола 2018 ибил дусла бузерила хIя­­силтачила» баянти кай­­ух­Iе­ли бурибсири, республикала­ налогуни дурчнила хайри­ 4,5 миллиард къурушла им­цIа­биъниличила. Иличибли биш­тIа­си ва ургабси бизнесла хIи­саблизи касибти субъектуни им­цIадиъни якьинбиубли саби.