Уржибти ва чIумати гьалмагъдеш

«Свинарка и пастух» бикIуси фильмлизиб «Песня о Москве» бикIуси далай бучIули саби. Ил далайлизиб Москвализив су­не­чил гьалмагъикибси юлдаш хъум­хIерт­­ниличила бурули саби. ГIе, де­ба­ли дурхъатили ва мартили ур­духъун, Москвализи ВДНХ-лизи ба­кIиб­­хIели, тянишбиубти кинола иги­туни дагъистанлан Мусаиблара Вологдала областьлизирадси Гла­фи­ра­лара дигай.

Наб бурес дигулра, гьатIира дурхъати сари гIярмиялизиб къуллукъбирухIели даргибти юлдашдеш. Лебти саби дилара илдигъунти юлдашуни: Къаякентла районнизибси Дружба поселоклизив хIерируси ГIисакьади, Дахадаевла районна Иракьила шилизивадси ЖабрагIил ва цархIилти. Илдазивад дебали гъамси ца дила юлдашлис Владимир Дробот бикIусири. Нушани дарх Новосибирскла мякьлабси Толмачево аэропортлизиб, дявила гьавала цIакьаназиб къуллукъбирусири. Ил Донбасслизивадсири. Дилаван ахIи, кьанни таманбирусири илала гIярмиялизибси къуллукъ.
Нуша цали ца чехIедаибла 52 дус дикили сари. Ил манзилла бухIнаб ну­шани цаличи цали кагъаралра бел­кIунси ахIен. Гьанна Донбасслизиб дергъ бемжурхIели, левалара мицIирли дила юлдаш или пикриикIулра. Иличилти юлдашдеш даимхIедарниличи набчи ну­ни гIяйиббирулра.
Нуни иш макьалализиб бурес дигуси набчила ахIенну, цархIитала марти гьалмагъдешличила саби. Дила белкIла игитуни цаличил ца тянишбиублара гьанна цугли 52 дус диркули сари. Илдазивадси цали бурни хIясибли, илди 1970 ибил дуслизиб МяхIячкъалализиб гIярмиялизи аркути цалабиркуси (призывный) пунктлизиб къаршибикибтири. Илис гIергъи кIел дус Горьковская областьла Дзержинск бикIуси шагьарлизиб къуллукъбирули калунти саби, 7408 «ж» бикIуси дявила частьлизиб. МяхIяммадшапигI – берк-бержла продуктунала складлизив узули, Мирзабай – хурег балкьарахъанни. ГIярмиялизиб къуллукъбирухIели, илди мурталра барх бирутири. Илдани чуйнара Баркаллала кагъурти ва ХIурматла Грамотаби касибтири. Чучи хъарси хIянчи чебетаахъили таманбирути гьабкья бургъанти сабливан, хъули отпускличира барх бархьибтири.
МяхIяммадшапигI МяхIям­мадов дила шилизивадси сай. 1973-1977-ибти дусмазив Орджоникидзелизиб­си (гьанна Владикавказ) Северо-Осе­тин­ский пачалихъла университетлизив (СОГУ) учIули калунси сай. Илаб физкультурала ва спортла факультет таманаибси жагьил мугIяллим гьала-гьала Дахадаевла районна чумал шилизив узули калун: 1977-1979-ибти дусмазив – Бускрила школализив организаторли, 1979-1980-ибти дусмазив – Зубанчила школализив завучли, гIур военрукли Кьялкнила школализив. 1985 ибил дусличивад МяхIяммадшапигI Ражабович сай учIули калунси Дибгашила школала физкультурала учительли узули сай. Илала пергер хъалибаргра леб: хIябал рурси ва ца урши. Илдира чула хъалибаргуначил хIеркабирули саби.
ЧебяхIси категорияла учитель Мя­хIям­­мадшапигI Ражабовичли бучIа­хъу­тазибад гьанбушес вирар декIар-де­кIарти дусмазиб бучIули лебай спорт­лизир ахъти чедибдешуни сархибти ишди дурхIни: волейболла абзаначиб Да­гъистанна чемпионти бетаурти З.ГIя­маров, Т.ГIябдуллабеков, А.Ражабов, И.Мус­­­тапаев. МяхIяммадшапигIли бу­чIа­­­­хъути рурсбала волейболла коман­да районнизибра бурибси мурталра гьабкьятала къяяназиб бирусири. И.Ну­хIов регионнизиб бетерхурси физкультурала олимпиадала призер ветаурсири.
МяхIяммадшапигIли акьули уэс хIе­бала. Илини халаси иштяхIличил гал­губи чедалтнила хIянчира бузахъу. Мя­хIяммадшапигIли чедатурти галгубани дибгашантала унхърицун ахIенну, ши-алавси ургубара бархли буцили саби. Илини, сай гIяхIъулали, чизилра хIебурили вашули, дугIла цIедешла галгубачи бизити журала гIинцби, хъярби ва цархIилти цIедеш чедалтули вири. Илала юрт-алавси анхъ биалли, духълумачи хIеруди бузахъути санигIятла хIянчизартас гIибратла хIянчи сабливан, гьалабихьес вирар. Сунени бурни хIясибли, илала ца галгаличир, верхIел журала цIедеш дашули сари. ХIера, илгъуна адам сай нушала МяхIяммадшапигI.
Дила макьалала кIиибил игитлис Мирзабай ХIяжикьурбанов бикIар. Ил акIубси сай Табасаранна районна Тураг бикIуси шилизив. Чула шилизиб школа таманаили, Дербентлизи хIериэс гечиуб. ГIярмиялизи укьес гьалав, поварла курсани хъараахъурли, Дербентлизив, хурегуни далкьарахъули, узули калун. ГIярмицунала ургаб дебали камли къаршибиркуси хIурматла санигIят саби поварла. Ил багьандан бурги Мирзабайлисра итаб бусягIят хIянчи бикибси. МяхIяммадшапигIли бурни хIясибли, дебали бизити хурегунала уста уилри Мирзабай. «Солдатуни дебали разили бири илини дирути хурегуначи», — буриб МяхIяммадшапигIли.
ГIярмиялизиб къуллукъбарили, хъули чарухъунси Мирзабай Дербентла коньяк дируси заводлизив узес вехIихьиб. 31 дус калун илав узули. БусягIят чинавалра узули ахIен. Илала хIябалра рурси Москвализиб хIербирули саби, урши бегIтачил варх — Дербентлизив.
— Мирзабай, хъайчикайили гIер­гъи, гIярмиялизиб къуллукъбарес ва­кIиб­сири, — викIулри Мя­хIям­мад­шапигI, юл­дашличила дурути даимдарили. — Ха­ласи разидешли бетаурсири нушаб, гIяр­миялизи илис рурси акIубли сари или хабар бакIибхIели. Нушани юлдашунас байрам дураберкIира.
«Наб гьанбиркур цагьатIи нушани гIярмиялизиб байрамван дурабер­кIиб­­си анцIбукь», — хабар даимбариб МяхIяммадшапигIли. Ит замана Горь­кийла у бихуси автозаводлизив (ГАЗ) узули вири дила унра ва юлдаш Мя­хIяммад Сулайбанов. Ил нушачи гIяхI­лад­ли ваши. Гьачам, вакIили, илини бурибсири, урус хьунул адамличи хъайчикайрулра или. Дирутирив гьатIи нуша илала мекъличи хIедукьес? Мирзабайра нура илала мекъличир абзур бархIи калунтири.
Нушачи хъарсира чебетаахъили бирули, кIелра дус дарх калунра нуша гIярмиялизир. Частьла командиртани нуша дарх хъулира дархьибтири. Мажалисла кьячIикIличи адаибхIели, декIардикиб нушала гьундури. Мирзабай Табасараннизи арякьун, ну – Къяба Даргази…»
Чумал дус дикиб илди гIурра къаршибикайчи. Ахирра Дербентлизиб къаршибикиб. ИлхIели Мирзабай коньяк дируси заводлизив узулри. ВахъхIила юлдашличил къаршиикнила разидешлис Мирзабайли унруби ва юлдашуни сунечи учибяхъиб. ИлхIели тянишиуб МяхIяммадшапигI Мирзабайла хъалибаргличил. ГIур Мирзабай Дибгашира гIяхIладли вякьун. ИлхIейчибад бехI­бихьили, ца хъалибаргван, цар­хIил­тала чучи мяштIдухъесли хIер­би­рули саби.
Нуни МяхIяммад­ша­пигI­ли­зи хьарбаира, сен илцадра цIакьти хIушала юлдашдеш или.
— Нушани цали буруси итилли бусягIят иргъулра, — викIар ил, — Иличи че, цалис итилли сеналра ламарт­деш хIедирехIе. Нуша ца мухI­ли­ларад гъайди­кIути­гъунтира. Нушала хъалибаргунира гьалмагъдикиб.
— ХIуша бусягIятра къаршидиркули дургуда?— хьарбиулра нуни.
— Гьаларван Дербентлизир къаршидикира. Гъамли Мирзабай ва илала хьунул Дибгашира лябкьути саби.
Марлира, гIярмиялизир дуцибти гьалмагъдеш дубкIути дуили ахIен.