«Къел далтули…»

Нушала редакцияла жаняхIлизиб, чилирил гьаргбарили, 2018 ибил дуслизир дурадухъунти «Строй портнёр» журналла 29 ибил номерла чу­мал экземпляр кадихьибси мухча баргира.

Дурхъаси кагъарличи, рангла суратуначил дураибси журналли дила пикри битIакIиб. Някълизи касибмад «Тарихли къел далтули сари» бикIуси белкIличилси бяхI гьаргбиуб. БелкI, МяхIяммад Аскерхановла суалтас ХIяжи Залумхановли жавабти чардирули хIядурбарибсири. Интернетлизи хIеръили хьалли, авторти чи сабил белгибарес хIериубра, амма белкIлизир духути, гьанна бикайчи нуни хIедалути пикруми даргира.
ХIяжи Залумхановли адамла дагьриличи ва баркьудиличи алавси архитектурали сегъуна асарбирулил бурули сай, «Шагьарлизибси, архитектурали саби нуша-алавси дунъя бетарахъуси. Илизир тарихла, культурала, заманала асурти чедаэс вирули сай. Тарихли къел далтули сари юртаначир, кьакьурбазир, майдунтачир. Илди сецад жагати диалра, ил культурала давлали бетарули саби. Адамтани саби-алав жагадеш чебиули биалли илди ряхIятти, дунъяличи разити бетарули саби». Ил пикриличил ну разилира.
«1982 ибил дуслизиб Америкализибадти Джеймс Уилсонни ва Джордж Келлингли сагаси теория пикрибарили саби. Илис «Бячунси улкьайла шишала» ибси у бедили саби ва бурили саби, чили-биалра улкьайла шиша бячалли, ил чилилра сагали кахIебаталли, бахъхIи агарли ил юртлизир цархIилтира шишни дялча. ГIур илаб, хIербирути мер-муса нясдирути, хъулкни дакIубирар. Паргъатли адамти хIербируси мер, кьакьализи адамти дурабухъес урух­кIуси мерли бетарар, ахирлизиб илабад адамти арбашес бехIбирхьур».
Ил пикри бархьси биъни дунъяла дахъал шагьуртазиб якьинбиуб. Жагаси, умуси мерличиб адамла уркIилизи вайси кьас ва пикри хьурахIебирар.
Арбякьунси даршдусла 90 ибти дусмазиб МяхIячкъалализиб квартира асес дигутала багьахънибази, Редукторный посёлок гьаламабирхьидая или лукIусири. ГIур Ак-Гёльла мякьлаб жагаси паркра, гьарзати гьундурира дарили, кьакьурбира сагадарибхIели, нушала издательство лебси шагьарла къатI, бегIлара халкьлис гIяхIбилзуси мерли бетаур. Сецад хIейгеси биалра, издательствола Юртла ишбархIила чебаъли, МяхIячкъала жагабирули ахIен кьадин.
«Сецад шагьарлизибад жагьилти арбукьяллира, илцадла кьадарлизиб къиянни бирар гIелаб калунтас гIяхIла шайчиб се-биалра барсбарес, челябкьлализиб шагьарлизибад, гьатIира имцIали жагьилти арбашес бехIбирхьур», — бурули сай ХI.За­лум­хановли. ХIейгахъира нушачиб илкьяйда бетаурли.
90 ибти дусмачибад бехIбихьили, ишди бурхIначи бикайчи бахъал шагьарлантани чули чус бетаахъурси, кьакьабарибси шагьарла бухIнала бахъ къиянни бирар барсбарес. Секьяйда дарсдарес вирара ГI.Ахъушинскийла уличилси кьакьа кабуцахъили, гьунила дублар тIашдатурти тукенти? БусягIят илдани чула бегIтас хайри лебхули биэс асубирар, челябкьлализиб сеналра илкьяйда калес хIебирар, сенахIенну бахъал адамтас хIяжатбиркуси гьуни даимлис буцни, Аллагьла гьалаб бунагь саби. Ца чедиб гьанбушибси кьакьацун ахIен илгъуна, лебилра шагьар илкьяйда кьакьабарили саби. Гьаннала гIергъилра, нушала шагьарлизир, лерил секIал дархьли дарес чебси саби.
ХIера, ишди бурхIназиб, Комсомолла парклизир, сагали се сарил тIашдалтули лер ибти багьахънибани, халкь гъузгъалдибарили саби. Парк итира камли калигу.
Аллагьли дунъяличив гьарил адам, гIяхIдеш имцIабиахъес акIахъубси сай. Вайси бируси Аллагьли сеналра гIевхIерцу, илис чилилра кумекбаресра хIейрар.
«Школа, адамти хIербируси мерла дай уркIи биэс гIягIниси саби. Школа-алав дурхIни, илдала бегIти цалабиркес, тянишбирес, ихтилатбикIес дигеси мерли биэс гIягIниси саби. Буркькабиубси, чебаэс куцагарси юртлизиб дурхIни бучIули биалли, илала алавчарси мер хIеруди агарли вайти кьарли бакIили, нясли биалли, илгъуна школализиб сегъуналра багьуди кахIейсу илдани.
Рахли шагьарлизиб институт лебли биалли, ил шагьарлантала пахрули биэс гIягIниси саби. Ил жагахIебарили, сагахIе­ба­рили биалли, шагьарлантас багьуди хIяжатли ахIен или бурес вирар», — викIули сай нуни гьанбуршуси белкIла автор. Наб ил вархьли сай или гьанбиркули саби. Школабалара, университетуналара, институтуналара нушачир хIурмат-кьимат ахъли лерал. ГIуррара илдала кьадри-кьимат ахъдиалли, гьатIира дигесли бирар.
Шагьарлис гьуни чебиахъутира, шагьарлантира умудеш биахъес чекабизес чебиркур. Нуша хIердируси манзил, нясдешунала замана сабливан тарихлизи каберхалли, дигеси анцIбукь ахIен кьалли.
БархIехъ хъули чаррирухIели, автобусуни тIашиуси мерличиб галгубала удирти пластикала, кагъарла нясдешуни пакетунази дурчули кIел вецIну кIира дус биубтигъунти уршби чебаира. Чили буриба далцIахъес или хьарбаибхIели, — ца азини арцра гиб, ишдира далцIахъес хъарбариб,—жаваб чарбариб уршбани.
Чили арц бедиб-биалра, баркалла биаб сунес. ХIебиалли шагьарличи гIяхIси челябкьла хIерли биъниличи дирхехIе. Гьарил садакьа барес хьулухъунсини илкьяйда бираллира, шагьар умура жагара бирар.
Ишдуслизир, шагьарла кьакьурби розабани, цархIилти жура-журала вавнани, жагали дакIибти адамтала хIерудилиурти кьарли жагадариб. Къиян кахIебихьили селра бетаруси ахIен, лебтасалра, шагьар жагабиахъес къайгъи дакIубарибтас баркалла багьахъесра дигулра.