Иличи пахру хIебарес хIей­ри

ГIяхIмадханна хьунул Фатима Абакаровала рузи хабарла художница Маннабала рурси Лейла Изабакаровани бурули сари:
— Нуни гIярбукIла мез ункъли далас, сенахIенну нура дила рузира диштIахIели хала нешличир дирутири. Илини нуша Кубачила лугъатличи ункъли дяркъуртири. ИлхIелира илини гьаларла дугьби дагьахъур. Илди дугьби нушала зилантанира далути ахIенри. Дила зиланти шкаф бикIухIели, нуша кьаскула дикIутири. Илди набзи мурталра бикIули бирар хIу сен хала нешхъала манзилла дугьбачил гъайрикIусири или.

Мурталра нуша нешла рузи ГIяхIмадханна хьунул Фатимачира дашутири. Шилизирадли гIур хала нешра ГIяхIмадханничи аррукибсири. ХатIа хIериркасли, 1976 ибил дус сабри. Нура рузира гьар дус жумягIцадхIи нушала бегIлара гъамтили сабти Фатимахъалачир кавлутири. Иларадли хала нешличил Кубачи дашутири. Хала неш 1981 ибил дуслизир ребкIибсири. Ил ребкIили гIергъи, Кубачи дукьесра бетарули ахIенри. ВиштIахIели багьурси даимлис хъумуртуси ахIен или бикIули бирар, нушанира хала нешли дагьахъурти гIярбукIла гьарли-марти гъай хъумхIертурра.
ГIяхIмадханничила нуни гIяхIсицун пикри бурес рирус, сенахIенну ил левгIев адамти дигуси сайри.
Дила нешхъали ЧIикьмяммяхъала кьамлизибадти саби. Дила нешла дудешлис ХIяжигIямар МяхIяммадов бикIусири. Грузиялизиб дила нешхъала хъалибарг хIербирухIели, ХIяжигIямар ибси урус мезличил у белкIес къиянбулхъухIели МяхIяммадов или лукIусири дила нешла фамилия. Дила неш Кубачи ракIалри, ЧIикьмяммяхъала Маннаба ракIиб бикIутири шанти. Нушала шилизиб чилилра Маннаба МяхIяммадова или ируси ахIенри. Суненира мурталра тикрарбирусири, дила фамилия ЧIикьмяммяхъала саби, МяхIяммадова ахIенну. Ил фамилия Совет хIукуматли саби наб гибси или.
Тбилисилизиб гIяхIцад гIярбукIанти хIербирутири гьалаб. ИлхIели дила нешла бегIти ХIяжигIямарра Нинара ила гечбиубтири. ИтхIели Тбилиси Кавказла культурала центрлизи халбирусири. ЦархIилти гIярбукIантала хъалибаргуни чула шилизи гечдиубли гIергъира дила нешхъали илаб калунтири.
Дила нешла бегIтала Кубачиб лебалли, мулкла хужаимти саррая или, хъулирти лерил секIал ардухибтири. Илди мискинни хIербирули ахIенри, амма илцад халаси давлала бегIтира ахIенри. Илдала кIел урчира гIядатла хъалибарглис хIяжатти ваяхIра сарри лерти. Биалра, ил хъалибаргличи гьими лебсирил яра цархIил сабаб лебсирил илдала юртлизиб селра хIебатес кьаслизибри хIякимти. Илдала юрт шила дайлаб сабри ва илаб больница абхьибсири. Дила нешла дудешла ва нешла шайчибти бегIтани къияйчил цалабяхъибси яшав тIу­тIу-кьякьябарибсири итхIели. Илдигъунти гIямрула анцI­бу­кьуначила дила хала нешли мурталра хабурти дурутири.
Тбилисилизиб дила нешлара Фатималара бегIти хIербирухIели, илдачиб мурталра Дагъистаннизибадли бакIибти гIяхIли кавлутири. Хабарагарли дила хала дудеш вебкIибсири. Фатималира гьанбуршули рири дудеш вебкIибхIели, адамти бисули гьанбиркур или. Ил дила нешличир риштIасири. Нушала хала дудешла узи эрмитаж сагабирули узусири. Гьачам илдигъунти масъултазив узуси Москвализивадси эрмитажла директор Арбелия 1928 ибил дуслизив Кубачи вакIибхIели, дила хала бегIтачи хьуравиубси уили сай. Илкьяйдали Ленинградлизибси эрмитажлизир дила хала дудешла узини далкьаахъурти кIел зал лерти сари, сарира Кубачила шилис хасдарибти. ИлхIейчибадли илра дила хала дудешла узира гьалмагъбикибтири.
Нуша мурталра ГIяхIмадханхъалачи дашухIели, илдала уршби нушаб узбиван дигахъутири ва цаличи ца хIурматличил дугьадилзутири. Илдигъунти диги нуша-ургар даимлис калунтира сари.
Москвализибад ва цархIилти шагьуртазибад башути гIяхIли тамашабирутири гIяр­букIантала культураличи, гIядатуначи ва дурхIнала гIякь­лучебдешличи.
Фатима, Тбилисилизиб чебяхIси даражала багьуди касили гIергъи, Москвализибси аспирантурализир ручIес аррякьунсири. ИтхIели ГIяхIмадхан литературный институтлизив учIусири. Гьачам хабарагарли илди кIелра метролизиб къаршибикили саби ва писательли сунела произведениебазиб гьанбушиливан, Фатимала кьяшличи хабарагарли кьяш чекацIили сай. Бахъал адамти буили саби метролизиб ва дубурлан урузиубли сай. Фатима илхIели умути гIярбукIла мезличил «Ила тIуми виттевгъ» («ХIела кьяшми деръ») рикIули сари. ИлхIели ГIяхIмадхан дебали тамашавиубли сай. Ит­хIели Москвализиб гIярбукIанти бекIлил лебти ахIен­ри ва Кубачила лугъатличил рурсили дурибти гъайли ил тамай уркIухъахъунсири. Сунела гьалмагъ рурсира ил­ра илабадли арбякьи гIергъи, писательли ил жага­си рурси чи сарил бучIути дагъистанлан бархкьябала кумекличил белгибарили сай. Гьарли-марли ГIяхIмадханнис ил бегI гьалар чераибхIелил гIяхIризурсири, ва илис гIергъи вякьи чинар хIеррирусил багьурсири. Фатимала гьалмагъ рурси рикIули сари ил нушаб гIелавад лявкьули сай или. Фатимани жаваб чарбарили сари вакIалли вакIаб или. Ил шагьарлантиван регIриублири. Илала юлдашунани белгибарилри ил Тбилисилизир халараибси риъни. Писательли Москвализи бакIибси Сухишвили Ромишвили бикIуси делхъла ансамбльла машгьурти гIяртистунала концертличи кIел билет асибтири ва Фатима хIеррируси юртла гьалав иличи хIерлири. Ил рагьарриубхIели, Кубачила лугъатличил «ХIу набчирадли черрерхи. ИтхIели хIела кьяшличи кьяш чекацIибси адам сайра ну», — викIули сай. ИлхIели Фатимара тамашариубли сари. ИлхIейчибадли илди къаршибиркескабииб ва марти дигай дихьиб.
Жагьилтани хъайчикабиэс кьасбарили саби. Фатима Тбилисила Пушкинна уличилси педагогический университетла филологияла факультет белчIи гIергъи, Москвализиб аспирантура таманаили, кандидатла у сархес багьандан защита барес хIядурриубсири.
Илини сунела нешличи телеграмма бархьили сари ну шери аркьулра ва дила гелешмешличил хъули ляркьулра или. Илкьяйда белкIи хьалли, кIинайс илди разибирахъи рикIули гIярбукIайс шери аркьулра или багьахъурли ахIен. Дила хала неш уркIрухъи сари. Ил рикIули сари наб кьалли дила шаннис шери редес дигусири, илини чи чеввикIилира или. Вокзаллизиб илди Фатимас гьунибаибхIели, разибиубли саби дагъистанланничи мешуси урши чеибхIели.
«Кубачила кулехала дигIяндеш» бикIуси фильмлизиб ил гьунибаъниличила бурили саби. Гьайгьай, хIякьи­кьатлизиб бетаурсилизибад камси барсдешра кабикахъили.
Хъули бакIили саби. Букес столла гIела кабиибхIели, уршили бурили сай ну кубачилан сайра или. ИлхIели лебилра разибиубли саби. Хала нешли хIу чила кьамла сайри или хьарбаили сари. Уршили бурили сай Акъахъалла сайра или. Неш-дудеш чихъали сабилра бурили сай. ИлхIели хала нешли тIамадарили сари:
— Урус виалра, жугьутI вилра авара агара, амма илдала кьамла уршилис хIу шери рукьяхъес ихтияр хIелугас! ХIу дила рурси ахIенри илис шери рукьядли!
ИтхIели илдала сабаб бурги, илкьяйдали талихI­личи къаршили каризес. ГIяхIмадхан Москвализи арякьи сай, Фатима биалли сунела белчIуди хъараахъес рукьес хIяжатли биалра, нешли рархьили ахIен. Амма сен­нира рурси ила рякьи сари. Москвализиб жагьилти гIурра къаршибиркескабииб. Ахирра-ахир илди хъайчикабииб. Илдала урши акIубсири ва илис Тимур ибси у бедибсири. ИтхIели Кубачила шилизиб илгъуна ура лебси ахIенри. ГIяхIмадханни Фатимази бурили сай хIед белчIуди гIягIнили ахIен, уршиличи хIеруди бирули хъули карии. ХIуша нуни вайтIа хIедалтарану или.
— 5 дус Тбилисилизиб ва 3 дус Москвализиб касибси дила бел­чIуди дугIли аркьяхъусив, —рикIулри ил.
ИлхIели илди бачабархили саби ва Фа­тимани Маннабачи зянкъдяхъили сари.
— Нушани се ира хIези? Илис шери рукьес хIяжатли ахIенри. ХIера, се бетаурлил?!
Фатимара ГIяхIмадханра Тбилисилизи бакIили са­би ва дила неш илдачил рургъули сари. Дила нешли ГIяхIмадханнизи бурили сари: «ХIед дигусира касану, ишавадли арукьен». ИлхIели ГIяхIмадхан, коляскализивси уршира ахъуцили, някълизи касили, дуравхъи сай. Урши аркухIели, кIелра рузи балконничи дурабу­хъири. Хъули бухIнабухъалли, урши агара. ИлхIели Фатима нешличил рургъулри. Илдани балули ахIенри чинав ил ургусил ва се бирусил. Илди вокзаллизи букьяхъес Фазу ГIялиеванирил яра илала мурул Мусанирил бурили саби. Рузби вокзаллизи къалабабикиб. Илаб адамтази хьарбаибхIели, баянбиуб цIудара гъезла вегI адам виштIаси дурхIяличил ила вакIни. Базалра хIейубси виштIаси урши висулри бикIули саби вокзаллизибти. Фатимара Маннабара перронкад дуцIбухъи саби, ва илдас урши някъбазивси ГIяхIмадхан къаршиикили сай. Рузбани илизивадли урши кевасили сай, илхIелира къалмакъар дарили. Илала гIергъи Фатима нешличил дусцадхIи хIерриубли сари. ГIяхIмадханни Фатимачи мурталра кагъурти лукIутири. Дила нешла мекъ бирухIели, Кубачила шилизиб ГIяхIмадханра Фатимара илабадли урчачи мурдали, гьаббухъи арбякьунти саби. Илди цаличи ца кагъурта лукIутири ва илдас чили-сабрил кумекбирули буили саби.
Жагьилти МяхIячкъалализиб хIербирутири. ГIур ил­дачил Фатимала гъамтира даршубиубтири.
ГIяхIил гьаниркули сай наб ГIяхIмадхан. Ил дебали сахаватси вири. Илини мурталра дурхIнас савгъатуни лугутири. Студентунас арц дедлугесра къайгъилизив вири. Белики, илис сунела студентхIелла гIямру гьандиркули дурги. «Жагьилтас мурткIал арц диргаладулхъути ахIен», — викIусири ил. Илдала хъулиб мурталра гIяхIли бирутири. Иличи мурталра Москвализибад ва цархIилти шагьуртазибад декIар-декIарти миллатунала писательти ва поэтуни шадиб башутири. Иличи Анатолий Алексин мурталра вашусири. ГIяхIлас дяхI шаласи рири Фатимара. ИмцIаливан илини чудни дирули рири. Ил хъалибаргла сахаватдешлис ахир хIебири. Илдани кьакьализибадли дурхIни бархли чула хъули жибирутири.
Урехиагарси ва залумси адам сайри ГIяхIмадхан. Илини дяхIлизи бархьдеш бури ва имцIати гъай-мез хIейгахъи. Илини адамтачи гьими хIебурци ва камси секIайчи ваили, адамти гьимхIебуркIахъи. Илини се­гъу­налра анцIбукьлизир ламартдеш хIедири.
Ну Грузиялизир халараибсира ва нуни гIяхIил ба­лас илабси культура гIяхIцадла гьалабяхI арбякьун­си биъни. Дила нешличи суратуни дарахъес или ба­шу­тири улкализибадти машгьурти адамти. ГIялим Ра­сул МяхIяммадовра вашусири, ил наб гIяхIил гьаниркур. Дила нешла узи Александр МяхIяммадов мезла гIил­му руркъуси гIялим сайри. Илис ГIябдулмажид би­кIу­сири ва ил виштIахIели Тбилисилизиб илала у бурес къиян­булхъухIели, Александр ибси уличи барсбарибсири. ГIур илкьяйдали документуназибра калунсири. Илини Кубачила мезличила гIилмула хIянчурби делкIунтири. Илинигъунти гIярбукIла мезличила гIилмула хIянчурби гьанналаур чилилра делкIунтира ахIен. Грузиялизив хIерируси иличи илабти писательти ва поэтунира башутири.
ГIяхIмадханхъалачи рашухIели, ну тамашарируси­ри дуги-хIери хIеили узниличи. Илала декIарси кабинет хIебири, ва адамти-урга кайили, мурталра лукIули вири. Илдачир хIеррирули ГIяхIмадха зягIипси Бика бикIуси рузира лерсири. Ил дебали дигахъи писательлис, Фатиманира илинира илала халаси хIурматра бири. ЦархIилтасра ил дебали дигахъусири.
ГIяхIмадханни Кубачиб юрт бирухIели, архитек­тор живарибсири. Илини шила дублабси ахъси мер чеб­бикIибсири алавла мер-муса гIячихъли че­ди­у­хIели. Сунела юртла гьалаб чизилра гIур хъали тIаш­хIе­­батахъес багьандан, илини музала бехIличиб саб­ри сунела тIашбатурси. Илини юрт лушес бехI­би­хьиб­хIели, Кубачила художественный комбинатра бехI­би­хьиб­сири.
Илала виштIасигъуна уршили бурули вири юртла гьалабси къушлизи синка бухIнабухъунсири ва дудешли, уруххIейубли ил гьабяхъибсири или.
ГIяхIмадханна неш Маннаба черетаибси ва къугъали хабурта ругьуси адам сарри. ГIяхIмадханна узи МяхIяммадра пагьмучевсири ва рузи ПатIиматра дебали гIяхIси адам сари.
ГIяхIмадханнис сунела хъалибарг дебали дигахъи. Фатимара илра цабалгунти ва къугъали балкабикибти сабри. Сунела гьарил белкI илини дугила манзиллизиб Фатимас бучIусири ва илала пикриличи лехIилзусири. Фатимасра хабурта ругьес дигахъи, гъайла пергер уста сарри.
ГIяхIмадхан мурталра Фатимази викIусири къугъати ва далдикибти палтарличил рашен или.
— ХIу ГIяхIмадханна хьунул сарри. ХIу чичир-дигара къугъали регIрирес хIяжатси саби. ЦархIилти хIечи мяштIбикIесли рирен.
ЦархIилти чула хьунрази илкьяйда хIебикIар кьалли, писатель биалли, къайгъилизивсири сунела Фатима бегIлара жагасили ва декIаррухъунсили риахъес багьандан.
Писательла биштIаси, белкIани дируси книжка лебсири ва ил набзи гибсири Фатимани. Илизир писательла тамашала белкIани лертири. Илаб ца белкI леб Фатимара Тимурра сунечибадли гьарахъхIели белкIунси. Илини лукIули сай сунес бегIлара дурхъати адамти агарли хIериэс хIейрус или. Нуша гъамли ва дурхъали дихIути нушала диги-ванадешличила хIебалулира Фатимала гъамтани. Сен илдани дила уркIила хIял хIергъусира… или лукIули сай писательли.
Фатима рузули калунсири мезла ва литературала институтлизир старший гIур ведущий специалистли. Илала чIумаси бархбас лебсири Грузияла интеллигенцияличил. Илини даргала ва грузиялантала фольклор руркъусири. Грузиялара Дагъистаннара ургала дебали чIумаси саби ва кIелра республикала бетуцуназир дахъал секIал цагъунти сари. Буралли, 90 процентла цагъунти сари илдала гIямрула ва культурала бяхIчибизуни. ЧIянкIли дин саби илдала декIарси. Фольклорра дебали мешуси саби рикIусири ил.
ГIяхIмадханхъала халалгъуна урши Тимур прокуратурализив узусири. Ил дебали пагьмучевси ва ункъли багьудлумачил вегIиубсири. Ил жагьли левай 56 дусла гIямруличив хабарагарли вебкIибсири. Илини МГУ-лизиб белчIуди касибсири. Илис прокуратурала мехIе сай или бикIутири. Тимур жуз някълизиб агарли чеибси ахIенри. Ил укухIелира вархли учIули вири. Илини жумягIла бухIнаб сегъуна-дигара декIси такьсир гьаргбирусири.
Даудли художественное училище таманаибсири. ГIур юридический университет белчIунсири.
ГIяхIмадхан ва илала уршби дебали устадешчебтири ва сегъуна-дигара ваяхI жагали балкьарахъусири. Илдигъунти устадеш гIярбукIантала наслубачирад-наслубачи диути сари, чIянкIли ГIяхIмадханни лукIнила пагьмура илдигъунти бетуцуначил уржахъибсири.