Гьалмагъдеш чIумадикIахъуси архIя

Иш шаласи дунъя­ли­чир дахъал гIяхIти ва жагати секIал лер, амма гьалмагъдешличир жа­гати дебали камли дургар. Гьал­магъдешла гьавли адамла уркIи хIулкIули булхъахъу, рухI­лизир хIялалти бетуцуни ми­надирахъу, челябкьлаличи уму­туни дагьардирахъу, бахъал тянишуни дакIубирахъу,… Ил­дигъунти гьалмагъдешла зур­хIябли шаладарибти бар­кьуд­луми дурадуркIес пик­ри­бикIутира гIяхIти адамти биъ­ни багьесли саби. Гьай­гьай­рагу, дарганти-ургаб гьал­магъдешла бархбасуни чIу­ма­дикIахъес кьаслизибтили уб­бухъун Дахадаевла ва Сер­гокъалала районтала ва­кил­ти. ХIера, «ХIурехъи — Ку­бачи. Интеллигентунала гьу­ни (маршрут)» ибси тарихла-гьар­кьяти пикруми ва багьудлуми тIинтIдирнила архIя (поход) дураберкIиб ишди бурхIназиб. Илгъуна балбуц 2018 ибил дусличибадли дурабуркIни гIя­датли бетаурси саби.

ХIурхъила шилизибад­ли августла 19-личиб бехI­би­хьибси ил архIяла бу­тIа­кьян­чиби гьуниббатур Сергокъалала районна администрацияла вакилти Зубайру ГIисаевли, Му­рад Мусаевли ва Дагъистанна миллатла игит, рурибси учитель Жаго ЯхIъяевани.
Цаибил бархIи архIя­ли­кьянабани ХIурхъила ва Бур­де­кила шими алавдариб. Къя­насирагьила шилизивси Ба­шир ГIисахановличиб дуги беркIиб. Илала хъалибаргли гьанна хIябал дус илдигъунти гIяхIли дигиличил кьабулбирути саби.
«ХIурехъи – Кубачи» ибси у бихьибси саби илгъуна бетуцлис ХIурехъибадли Кубачи баайчи архIя дураберкIни багьандан. Илди кIелра шила ургар, гьайгьайрагу, цар­хIилтира камли ахIен. Илдазира бякьун гьункьяби, амма Дагъистанна интеллигенцияла бекIлидиубти «гIевдухьунили» сарти илди кIелра ши культурала халатигъунти центрти сари.
ХIурхъила ши багьудила ва гIилмула центр саби. Илабад ду­­ра­­­бухъунти саби ба­хъал гIялимти ва жа­мигIятла хIяра­кат­чи­би.
Ил ши академияла ва гьуни чебиахънила гIевдухьлизи халбарес вирар. Ил шилизибадти саби гIилмула 60 доктор ва 150 кандидат. Республикала декIар-декIарти ахъти къуллукъуначиб бузули калунти бахъал пачалихъла хIяракатчибира лебти саби хIурхъанти. «Дагъистанна интеллигенцияла дудешлизи» халируси сай республикализиб бегI гьалаб чебяхIси даражала багьуди касибси МяхIяммад МяхIяммадович ТIалхIят (1849-1922). Ил Россияла политикала ва пачалихъла хIяракатчи, Россияла Пачалихъла думала авъибил созывла депутат сайри. Илини халаси хIяракат барибсири хIурхъантира цархIилти дубурлантира гIилмула ва пачалихъла баркьудлумази ахъахъес багьандан.
Кубачи биалли, Северный Кавказлизиб мягIничебсигъуна някъла устадешла ва искусствола центрлизи, творческая интеллигенцияла гIевдухьлизи халбируси саби. ГIярбукIла мур­гьи-арцла устнала дунъяличиб машгьурси ши саби. Ил шилизибадли декIар-декIарти дусмазиб дурабухъунти ва ишхIелла манзиллизибра бузули лебти хабарла устнани дирути ваяхIли адамти тамашабирахъути саби. Мургьи-арцла ханжулти, шушкни, тIалхIяна ва цархIилти гIягIниахълуми дунъяла чиди-дигара улкали­зир ахъли кьиматладирути сари. Ахъси даражаличи абикибси саби хьунул адамтани бекIличи чедуршути кIузри ня­кьишдирнила бетуцра. ГIяр­букIла хьунул адамтани чули дарибти мургьила ва цархIилти гьимиртазирадли чи-дигара гIяшикьиэсти някьиш сари цIуба чIянкIилизи дирути. Ил чIянкIира хасси журала саби. Илдани ил чинабадли тIалаббирусил багьесра гьамадли ахIен. Ил шила пахрули ветаурси сай маш­гьурси советский писатель ГIяхIмадхан Абу-Бакар. Цар­хIилти гIярбукIантани цIуба арцла ваяхIличи мургьила някьиш лукIухIели, ил пагьмукарли цIуба кIапIилизи мургьи рангла якьутуназирадли дугь­бала мачни каргьахъурли, произведениеби алкIахъутири. Писательла дахъалгъунти про­изведениеби хIясибли ху­до­жественный фильмаби хIя­дур­­дарибти сари. Илди дубурлантала пергер гIядатунала, ха­­лати устадешла, къугъати гьалмагъдешла,… бикьрумили детаурлира сари. Нушала хала бегIтала гIямру, илди хIер­би­руси манзилла бетуцуни илда­зир гIячихъли чедиули сари. Ил чеалкIуси наслулис дубурлан­тала гIямру сипатдируси мургьила хазнали бетарулира са­би.
Лебил дунъяличи машгьур­биубти мургьи-арцла устни ва пагьмучебти художникуни камли ахIен ил шилизиб. Ил­дигъунтазибадти Расул ГI­я­ли­ханов, илала уршби ГIяб­дусамад ва ГIялихIяжи ГIя­ли­хановхъали, ХIяжигIямар Иза­ба­каров, илала урши Ильяс Иза­бакаров, ХIяжи Машаннаев, ХIяжибяхIмуд Мя­хIяммадов ва бахъал цархIилти кубачилан­тала устадешла бикьруми иш­хIелла устнас мисалли детаурли сари.
Тарихла халаси давлаличил бархбасунси саби Кьа­ра-Кьурейшла кьисматра. Да­гъистаннизиб исламла дин тIинтI­бирантала центрли бирусири ил муртрил.
Дагъистаннизиб хабардер­хурси ГIяндила шиличил къяйли Бускрила шира варгьни дир­нила устначил машгьурси са­би.
Гьалмагъдешла архIя кIел­ра районна шимази башули, дураберкIибсири. Ил гьунчир лерти сари: ХIурехъи, Бурдеки, Къянасирагьи, ЦIизгъари, Шадни, Бускри, Уркарахъ, Дибгалик, Кьара-Кьурейш, Кубачи.
АрхIя дурабуркIнила мурад саби халкьани-ургарти гьал­магъдешличи жамигIятла пик­ри бяхIчиаъни, нушала хала бегIтала гIядатуначил, баркьудлумачил ва гIямрула бетуцуначил дархдасунти культурала памятникуни мяхI­камдирни, халкьличил ихтилатуни ду­ра­дуркI­ни ва Интернет пайдалабарили, илди гьалмагъдешла бетуцуни тIинтIдирни.
Балбуц дураберкIибси саби 15 адамла бутIакьяндешличил. АрхIя ахирличи бикибхIели, ХIу­рехъибадли бакIибти гIяхI­ли кубачилантачил гьунибаиб. Илди кIелра 2020-ибил дусличирадли узидешла шимази халдирути сари ва ил секIайчил дархдасунти сертификатунира цабехIлис цабехIли дедиб. Иличирли кIелра шила интеллигенциялира чула ургарти бархбасуни гьатIира цIакьли чIу­мадирниличила багьахъур.
Авал бархIила духIнар ве­цIал шилизи баибти ар­хIя­ла бутIакьянчиби Уркара­хъи бякьунхIели, илдала лу­гIи имцIабиуб. Кубачила ши­лизибси кIялгIялизиб ши­ла администрацияла бекI ГIяб­ду­са­лам Куртаевличил гIяхIли гьу­нибаибтири. Къугъати гIя­хIял­дешличил цалабикибти разибиахъубли гIергъи, гIяр­бу­кIантани гIяхIли чучи дуги беркIахъес арбукиб.
ГI.Куртаевли балбуц ду­ра­­беркIахъес кумекбариб­тас баркалла багьахъур:
«Ар­­хIяли нушала чеалкIути нас­лу­бала вакилти тянишбариб шимала тарихличил, машгьурти адамтала биографиябачил. Илгъуна проектла гIяхIдешличибли жагьилтани кIелра райнна декIар-декIарти шимала адамтачил бархбасуни кадизахъур.Жагьилти башуси гьундурикад гьаларти манзилтазиб цаличи ца хIурхъан ГIямарла Батирайра гIярбукIан Мунги ГIяхIмадра гIяхIладли башутири. Илдигъунти машгьурти адамтани кабихьибси гьалмагъдешла дякь даимбарнилис иш проектла бутIакьянчибас халаси баркалла багьахъес лайикьли саби».
Кубачир дурадеркIибти къугъати балбуцунала дазурбазиб кIелра шила ургарти узидешла бархбасуни кадизахъес хIяракатбарибси гIярбукIан ГI.Кур­таевлис ХIурхъила шила хIурматла гражданин виънила диплом бедиб гIяхIлани.
ГьанбиркахъехIе, узидешла архIя дурабуркIнилис сиптакар сай Руслан МяхIяммадов.
Ил балбуцлизир 14 дус виубси ГIяхIмадхан МяхIям­ма­довли бегI гьалар сари бутIакьяндеш дирути.
«Ну азадли мушулбашнила шайчибси спортлизи ахъиб­сира. Дила спортлашалти цIа­кьани ахтардидарес ва багьуд­лу­мала хазна чебицIахъес ибси пикриличил архIяличи дуравхъунсира. Илала гIяхI­­деш­личивли бегI гьалав Бурдекила, Къянасирагьила шимази ваи­ра. Наб илди шимачила та­­рихлашалти дахъал баянти якьин­диуб», — бурули сай уршили.
Дубурлантала гIяхIти гIя­датуни даимдирнила илдигъунти баркьудлуми халкь­-ургар гьалмагъдеш де­ба­ди­кIахънилис гьаликIли детарниличи дирхехIе. Гьунби гIяхIдираб, хIурматла дубурланти, узидешла талихIли варакьбарибси шаласи челябкьлализи!