Жузла байрам

«Дагъистанна тарихлизиб дарганти», — илгъуна ули­чил «Лотос» изда­тельст­волизиб сагаси жуз дурабухъун, сунезира даргала машгьурти адамтала суратуни ва илдачила бурути къантIти баянти кадерхахъурси.

Ил хIянчи хъараахъур Дагъистанна «Та­рихла ва культурала рухIла давла» би­кIу­си жамигIятла организациялис гьуни че­биа­хъуси Перзият БяхIяндовани. ХIябал дусла бухIнаб барибси халаси хIянчи даргала жамигIятлис гьалабихьес пикрибари­ли, или­ни республикала Миллатла библиоте­ка­ли­зиб адамтала жагаси къушум цалабяхъилри.
Ила бакIибти, тяп чула уркIилис бегI­лара гъамтала хъулибван балбикилри: ха­ла­хIебурхули цали бурибси итилли гIеб­бурцули, чеимцIабирули гъай­ка­бикIулри.
Гьарил гъайухъунсини сунес се багьандан жуз гIяхIбилзулил бурулри. Лебилра гъайбулхъути биалли, халкьли гIяхIил балути, машгьурти адамти сабри. Илдани барх бузули калунти, чула уркIбас гъамти, жузлизи каберхахъурти адамтачила пикруми дурулри. Заллизи кабиибтани илдала гъай хIурматличил кьабулдирулри, сенахIенну илаб гьанбуршути адамтира бахълис тяништи, Дагъистанна тарихлизи саби-бегIси пай кабихьибти адамти сабри.
Наб гIяхIдизур «Дарган–урус» словарь балкьаахъурси ва 60-цад гIилмула хIянчи делкIунси Хизри Юсуповла гъай. Илини Зирехгеранна мякьлаб, дарганти, 10-ибил даршдусличибад бехIбихьили, тарихлизиб гьанбуршули лебниличила бурулри. Дила пикри хIясибли, илди кIел азир дус гьалаб­ра илаб лебри.
Россияла гIилмула урибси хIяракатчи Ахъай Муртазаевли дарганти чула лугъатунала «хъулрази» дигIянхIебикили, дарган мез гьаладяхI дашахънилизиб бузахъес жибариб: «ДекIарикниван ахIи, вархикни жагаси саби, ва лебил адамти, миллат гьалабяхI арбукес багьандан, уржили шикьбикIес гIягIнити саби. ГIярбукIан, цIудхъран, хайдакьлан хIедикIули, дарганти дикIес гIягIнили саби нушаб».
Филологияла гIилмуртала доктор Муса БяхIяммадовли ишбархIила хIякьикьат­ли­чи далдикибти, биштIахIейчибад лебтасалра тяништи даргала назмурти делчIун. Дила пикрили, цалабикибти Батирайла поэзияличи лайикьлири. «Далай чум дилчIаслира, далай гIяхIна гъвабзалис, къийин дибил мусанив, даршлизи ца улхъанну».
Дагъистанна халкьла поэт, Аминат ГIябдулманапованира байрам жагабирулри, илар зайдухъунти дахъалгъунти далуйтала гъай Аминатли делкIунтири.
Перзият Кьурбановнас, даргантас ихцад жагаси савгъат хIядурбарни багьандан, баркалла багьахъур Зумруд Запировна Сулайбановани.
Перзият Кьурбановнани халаси устадешличил дузахъули калунти къуллукъуначила гьанбушиб дарган мезличил дурабулхъуси «Дагъиста хьунул адам» журналла редактор ПатIимат ВяхIидовани.
Сегъуна-дигара гапличи лайикьли сари, жузлис делкIунти гьалагъай. Даргантачила дахъал баянти кадерхахъурли сари; даргантала кьадарличила, илди хIербирути мер-мусаличила, тарихличила, гIямрула шуртIрачила, челгьути палтарличила, дузахъути санигIятуначила, дурадуркIути бай­румтачила, поэтуни-писательтачила, гIя­лимтачила, игитуначила. Марлира, даргантачила пахрубарести баянти сари.
Илкьяйда кадерхахъурли сари чула замана халкь-ургаб машгьурбиубти, даргантала гIямрула бетуцличи халаси асарбарибти гIялимтала уми. Илди саби Якьупла урши Дамадан-Эфенди, Усишавадси Дауд-Эфенди, Губданивадси Дязи-кьади, ХIурехъивадси Мурад-бей Дагъистанлы (ХIяжимурад Амиров), ЦIудахъарлизивадси Аслан-Кьади, Ахъушавадси шайх ГIяли-ХIяжи, Къадарлизивадси Зайнудин-ХIяжи Дайзиев. Илди гIялимтала уми даргантази дагьахъни дебали мягIничебси саби.
Жуз хIядурбирухIели Перзият Кьур­бановна даргала машгьурти гIя­лим­тала, профессортала М.-З.ГIус­ма­новла, Р.Мя­хIям­мадовла, ГI.-ХI.ГIя­ли­ев­ла, М.Мам­ма­ев­ла, М.ГIябдуллаевла, Гъ.Кай­ма­разовла, ГI.Вя­хIидовла белкIаначи хъарахъили сари. Иличибли багьесли саби, байрам баресгъунти устадеш, жуз цалабирхъухIелира дакIударили риъни.
Жузла багьа дусми аркьуцад ахъбикIар, ил даргантала тарихла бутIали бетарар.
Дарган мезли се-биалра бурес гьаннаван цайналра наб къиянбухъунси ахIенри. Байрам гапбарес гъай даргес хIерирули калунра. Илабси гьавла ахъдеш, гIерхIедирули лебилра саби лебтигъунти биъни, алавти адамтала дурхъадеш, вегIла хъулив сайхIеливан гьанбиркули биъни, цали цала уркIи иргъудеш, гIурра дахъал, гIяхIла шайчир гьандушести секIал, иларван дакIу-гьаргли нуни чедаибти ахIенри. Мисаллис бурасли, М.Лукьмановли уркIи батаили чугурличил белчIунси далай, уркIилис дигеслири.
Цалабикибтас ил къушумлизи кабиэс дигахъулри. Сецад диалра, илдигъунти байрумти адамтас анцIхIедулкьан.
Нушала тарихлизиб калахъес, илгъуна жагаси жуз балкьаахъни багьандан, лебилра ила каберхахъуртала, гьанна нушачил барх агарталара, лебалталара шайзибад, лебилра ила кахIеберхахъурти культураличи ва тарихличи уркIи изути даргантала шайзибадра БяхIяндова Перзият Кьурбановнас халаси баркалла балахъулра. Илис чIумаси арадеш, уркIила разидеш, хъалибарглизиб талихI, гьар барес балбуцибсилизир ахъти сархибдешуни дулгулра.